فرش دست بافت چیست؟

واژه فرش برای قالی گره بافته و انواع گلیم و جاجیم به شکل واندازه ای که برای گستردن و مفروش کردن زمین، اطاق، خیمه، سکو و مانند آنها و یا آویختن از درگاه به جای پرده مانند بعضی انواع گبه و جاجیم به کار میرود.همچنین تعریف دیگری نیز برای این واژه ارائه شده است که فرش، کلمه ای است عام و به آنچه که بر زمین گسترده شود گفته میشود. در بین عامه مردم فرش به زیراندازی گفته میشود که با مواد اولیه طبیعی یا مصنوعی به صورت دستی یا ماشینی بافته شود. اگرچه گلیم، پالس، نمد، جاجیم و امثال آن نیز فرش به شمار میرود اما به شکل خاص برای قالی دستباف یا ماشینی نیز به کار میرود که ویژگی مهم آن پرز داشتن است.

انواع فرش

فرشها انواع گوناگون و فراوان دارند. تنوع فرشها در نقش و رنگ، ابعاد و انداره، شکل کلی، روش بافت و جنس الیاف مشاهده میشود. پژوهشگران و متخصصان برای دسته بندی کردن تنوع بسیار فرشها، طبقه بندیهای مختلفی را ارائه کرده اند. یکی از آنها طبقه بندی فرشها بر اساس نوع تجهیزات اصلی بافت آنهاست.

• دستی :1-حصیر    2- نمد
• داری : 1-قالی  2- گلیم
• دستگاهی : 1-جاجیم 2- زیلو

یکی دیگر از دسته بندیهای فرشها، تقسیم بندی دستبافته ها براساس فنون و روش بافت آنهاست که در نمودار زیر مشاهده میشود:

• تنیدنی : نمد
• تاروپودی: جاجیم, زیلو , گلیم
• تاروپودی و گره ای : قالی ,گبه ,سوف

گلیم

دستبافته ای داری است که تار و پود در آن به صورتهای مختلف با یکدیگر درگیر و بافته میشوند. نقشها در انواع گلیم به وسیله پودها نمایان میشودکه به آن پود نما گفته میشود. جنس تار و پود در انواع گلیم میتواند از جنس پنبه ای پشمی ابریشمی و مویی )موی بز( باشد. گلیمها بر اساس روشهای متفاوت درگیری تار و پود در انواع مختلف بافته میشوند.

گلیم بافی بیشتر در مناطق فارس، کردستان، ترکمن صحرا ، مازندران،اردبیل، سمنان، لرستان، سیستان و بلوچستان، چهار محال بختیاری و…رواج دارد. طرح و نقش بیشتر گلیمها ذهنی است و به همین دلیل از تنوع بسیار باالیی برخوردار است. گلیمها برای زیرانداز، جانماز، رختخواب پیچ،پشتی روزینی و جل اسب به کار میروند. روشهای بافت گلیم در مناطق مختلف با یکدیگر تفاوت دارد. برخی از انواع نقوش رایج در گلیم بافی عبارت اند از: سرمه دان،الک پشت، سماوری، شش پر، جناقی، ستاره خرچنگی، قابی و… به طور کلی طرح و نقش انسانی، جانوری، گیاهی و اشیا در گلیم ها مشاهده میشود.

جاجیم

دستبافته ای دستگاهی است که تار و پود آن به صورتهای مختلفی با یکدیگر درگیر و بافته میشوند. ً نقشه ها در انواع جاجیم به وسیله تارها نمایان میشود و اصطالحا به آن »تار نما« گفته میشود. نقش در جاجیم شیرکی پیچ با پیچاندن پودهای رنگی ایجاد میشود. جنس تار و پود در جاجیم مانند گلیم است. این دستبافته بیشتر در استان آذربایجان تولید میشود و کاربردهای گوناگونی مانند زیرانداز، رختخواب پیچ،سجاده، رویه کرسی، پشتی و… دارد. نقشها چهارگل، خشتی، پنجه ای، گل آفتابگردان و… حاشیه های آن با مثلثهای دندانهدار پر میشود.

همچنین در استان اردبیل و بیشتر روستاها و عشایر آن به بافت این محصول مشغول هستند. نقشهای رایج در جاجیمهایاین منطقه شامل نقش جانوری، انسانی و اشیا مانند سیرگا )گوشواره(قرقره، بادامی و…میشود. باالترین حجم تولید جاجیم مربوط به عشایر اردبیل، خلخال، مشکین شهر،نمین و… میباشد. جاجیم این منطقه از نظر طرح و نقش به دو دسته ساده و نقشدارتقسیم میشوند. جاجیمهای ساده به شکل راه راه رنگی است و در نوع دوم نقشهای نامبرده شده در آنها مشاهده میشود. اندازه عرض جاجیم با توجه به عرض دستگاه متغیر است که به صورت تخته ای در اندازه های مختلف بافته و در کنار هم دوخته میشوند و طول آن به دلخواه بافنده متفاوت است.

قالی

دستبافته ای داری است که با گره زدن رشته ای پشمی یا ابریشمی رنگی بر چله ها یا تارها و عبور دادن رشته های پود از البه الی آنها شکل میگیرد. جنس چله ها یا تارها از پشم، پنبه، ابریشم و یا مو میباشد. نقشها در قالی به وسیله گره ها )پرزها( نمایان میشود و بیشتر از روی نقشه از پیش طراحی شده اجرا میشوند.ارتفاع پرزها حداکثر 2سانتیمتر بوده و در هر ردیف بافت یک یا دو پود به کارمیرود. جنس پودها از پشم، پنبه، ابریشم و به ندرت موی بز هستند. قالی ازنظر جنس مواد به کار رفته در آن به پنج گروه؛ پشمی، تمام ابریشم، گلابریشم و کف ابریشم و سوف تقسیم میشوند. قالیهای درشتباف و پرزبلند را گبه مینامند. گبه دارای ابعاد و اندازۀ مشخص و استانداردی نیست و نقشهای آن ذهنی باف است. ارتفاع پرزها در گبه حداقل 3سانتیمتر تا 5سانتیمتر میباشد.در هر ردیف بافت دو تا هشت پود به کار میرود. قالیهای ریزباف به قالیهای نفیس و شهری شهرت دارند. مناطق مختلف ایران روشهای بافت متفاوتی را در قالی به کار میبرند.

سوف

یکی دیگر از انواع قالی سوف است که دستبافته ای داری مانند قالی است با این تفاوت که زمینه آن پود نازک و کلفت عبور داده میشود و نقشها وگلها پرزدار هستند. جنس پودها از پنبه، ابریشم، پشم و یا گالبتون میباشد.

اجزای تشکیل دهنده نقشه فرش

حاشیه : معموال به دو شکل باریک و پهن اطراف طرح مرکزی فرش را میً پوشاند و وجود یک حاشیه پهن در میان حاشیه های باریک باعث میشود تا تعداد آنها فرد باشد.

ترنج: به بخش مرکزی فرش که معموال دایره ، بیضی ، لوزی و یا چند پره باشد ترنج گفته می شود . در بعضی فرشها بخصوص فرشهای عشایری فرش ممکن است چند ترنج داشته باشد .

لچک : به یک چهارم نقشه میانی با شکلی مشابه و یا اکثرا متفاوت با آن در چهار گوشه متن فرش در اصطالح قالیبافان لچک میگویند و اگراین لچکها توأم با ترنج باشند طرح را لچک و ترنج مینامند.

اجزای تشکیل دهنده نقشه فرش

زمینه : بخشی است در میان فرش که گلها و اجزای طرح بر روی آن نقش بسته اند.

کالله)سرترنج(: در باال و پایین ترنج میانی غالبا دو نقش بافته میشوند که در اصطالح، سرترنج و یا کالله نامیده می شوند . گاهی ممکن است این کالله ها با تعداد زیاد تمامی محیط ترنج را در برگیرد.

کتیبه : در حد فاصل ترنج و سرترنج گاهی شکلی به نام کتیبه ترسیم میشود که در آن ممکن است نام اشخاصی نوشته شود.