فرش هندی

تاریخ، شرایط اقلیمی و جغرافیایی هند

سابقه تمدن در شبه جزیره هندوستان حداقل به هزاره سوم قبل از میلاد و همزمان با تمدن های معروف مصر، ایران، یونان و بین النهرین( میان رودان) می رسد. هنر نیز در هند سابقه بسیار طولانی داشته و از تنوع و غنای بالایی برخوردار است.

نخستین جایگاه تمدن هند در اطراف بخش علیای دره سند (در پاکستان امروزی) متمرکز بوده است. اخیرا نیز مرکز مهم دیگری از تمدن هنر در کالیبانگان در نزدیکی مرز پاکستان (نزدیک کراچی) کشف شده است.

هند در شکل امروزی از لحاظ مساحت 2 برابر ایران و از لحاظ جمعیت 14 برابر ایران یعنی بالغ بر یک میلیارد نفر است. از جهت اقلیمی در منطقه گرم و خشک واقع می باشد، بجز در قسمت شمال که کوهستانی است.

هنر هندی، هنری مذهبی است و از دوره باستان تاکنون همواره در خدمت مذاهب و عقاید گوناگون موجود در هند بوده است. هنر هند به دلیل پیروی از آیین های طبقاتی مختلف موجود در هند، تنوع و غنای بسیاری دارد.

تاریخ فرش هندی

متاسفانه از سابقه فرشبافی در هند، اطلاعات دقیق وجود ندارد، با این حال، از نیمه اول قرن 16 میلادی، با روی کار آمدن گورکانیان، تاریخ مدون فرش هند آغاز می شود.

بابر که از تیره تیموریان مستقر درهرات بود در سال 1525 میلادی ، پس از آنکه هند را به تصرف در آورد، به دلیل علاقه وافرش به هنر، به ترویج هنر ایرانی در هند پرداخت. اما در زمینه فرشبافی موفقیت چندانی به دست نیاورد. هرچند در برخی منابع ذکر شده است که بابر، برخی از فرش بافان را از هرات به هند برد تا، در دربار او به فرش بافی بپردازند، لکن تردید وجود دارد که فرش های دوره بابر در هرات بافته شده باشند.

5 سال پس از مرگ او، پسرش همایون به سلطنت می رسد. اما با شورش یکی از قبایل، مدتی به دربار شاه طهماسب پناهنده می شود. او در زمان سکونت در ایران به دلیل علاقه به هند، به بررسی فرش ایرانی می پردازد و پس از بازگشت خود از ایران، علاوه بر فرش های اهدایی جوشقانی و مخملی کاشان و برخی نقاط دیگر، تعدادی از فرشبافان و طراحان فرش را برای ترویج این هنر به هندوستان برد. بنابراین می توان گفت سابقه ی فرشبافی در هند به زمان سلطنت همایون برمی گردد.

پسر از او، اکبر شاه نیز قدر و منزلت بیشتری به هنر فرش هند بخشید و با توجه به علاقه اش، بیشتر نقوش قالی های ایرانی، را به هند برد. همچنین به دعوت از طراحان و هنرمندان ایرانی ادامه داد. در زمان وی در شهرهایی مانند لاهور، آگرا و فاتح پور فرش بافته می شد.

کیفیت قالی هند در این زمان ارتقا یافت و تعدادی از شاهکارهای فرش هند از دوره اکبرشاه باقی مانده است. با این حال همچنان تاثیر هنر ایرانی بر فرش هند قابل مشاهده است. طراحانی همچون میرسیدعلی تبریزی و عبدالصمد شیرازی که در زمان همایون به هند دعوت شدند. در زمان اکبرشاه فعالیت بیشتری داشتند.

جهانگیر فرزند اکبرشاه نیز، این روال را در قرن 11میلادی ادامه داد و تعالی فرش هند را در دوره ی وی، افزون بر دوره های قبلی می توان مشاهده کرد. نکته قابل توجه در خصوص طرح های فرش هند گورکانیان ، آن است که اکثر نقوش آنها از مناطق شرقی ایران گرفته شده است. از جمله گل ها ( نقش مایه ها) مناطق مشهد و کشمیر و طرح های هرات، روند بومی سازی در دوره جهانگیر آغاز شد و بخشی از نقش مایه های ایران را نغییر داد.

شاه جهان به تلاش در ترویج فرشبافی ادامه داد. در زمان وی( 1628-1658)میلادی هنرمندان هندی از استادکاران ایرانی خود پیشی گرفتند و فرشبافی در هند را بومی کردند، هر چند که تاثیر هنر فرش ایران از بین نرفت. از فرش های معروف این دوره می توان به فرش های میله فیلرز Mille Floeurs اشاره کرد که از آنها در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نمونه هایی وجود دارد.

طرح این قالی ها، شکوفه ها و گل هایی را شامل می گردد که اغلب آنها، در زمینه قالی و سجاده استفاده شده، این نقش به وسیله یک جفت سرو که در طرفین قالی بافته شده است پوشش داده شده است.

در دوره گورکانیان علاوه بر فرش های پشمی، فرش های ابریشمی هم وجود داشته است. رنگ های معروف این دوره بیشتر سبز، قرمز لاکی پررنگ، قهوه ای متمایل به قرمز و پرتقالی است. از طرح های فرش این دوره نیز می توان به طرح های سجاده ای، درختی، باغی اشاره کرد.

آکره، احمد آباد، آمریت سار، آندراپرادش، کلتکه، کشمیر، لاهور، بنارس، فاتح پور و میرزاپور مراکز مهم فرشبافی هند در دوره گورکانیان می باشند. گره فرش های هندی در آن دوره عمدتا متقارن و در برخی موارد نا متقارن بوده است. با سلطه کمپانی هند شرقی در قرن 17 میلادی در هندوستان، امکان معرفی محصولات هند به نقاط دیگر فراهم شد. از جمله معرفی فرش های هندی به شاهزادگان اروپایی. لذا از قرن 13میلادی فرش هند در اروپا بتدریج خواستار پیدا کرد به طوری که از قرن 19م جنبه صادراتی یافت. یکی از دلایل عمده رواج فرش بافی در این دوره را می توان به استفاده از زندانیان هندی در پنجاب برای بافت نسبت داد، که هزینه تمام شده تولید فرش را کاهش می داد. از این زمان به بعد، فرشبافی هند از حالت درباری و اختصاصی خارج شده و به صورت عمومی درآمد.

پس از این دوره، فرش هند کمی با رکود مواجه شد مجددا، در اوایل قرن بیستم به دلیل ارزش صادراتی وبعد اشتغال زایی فرش، سرمایه گذاری دولت را به خود جلب کرد و از آن پس در مقیاس وسیع و تجاری تولید شد و تولد دوباره فرش را در هند و پاکستان نوید داد.

تاثیر فرهنگ ایران و اسلام بر فرش هندی

همانطور که از مطالب تاریخی برمی آید ،ریشه هنر قالی بافی در هند، ایرانی و اسلامی است لذا، در همه زمینه های آن به ویژه طراحی می توان این تاثیر را مشاهده کرد. در دوره اخیر نیز استفاده از طرح های ایرانی بسیار رایج است. از جمله طرح هراتی(ماهی درهم)، نقش شکارگاه، لچک و ترنج، شیخ صفی، شاه عباسی و شیر خراسان شرقی هستند. البته در این دوره، این طرح ها با ابعاد بزرگ تر مورد استفاده قرار می گرفتند. به عبارت دیگر تنها تفاوت آنها با نقش ایرانی در درشتی آن است. طرح باغی نیز به دو صورت باغی نامنظم و منظم(هندسی) به کار می رود.

از جمله تاثیرات اسلام بر فرش هند را می توان به استفاده از طرح سجاده ای، طرح باغی برگرفته از اعتقاد به باغ های بهشتی و عدم استفاده از تصاویر انسان اشاره کرد. همچنین اکثر فرش بافان هندی، مسلمان بوده و بسیاری از آنان پس از استقلال پاکستان به آنجا مهاجرت کرده اند.

ویژگی های فرش هندی

مواد اولیه:

1- پشم: تولید سالیانه پشم حداقل 32 هزار تن است. چون تمیزکردن و بالا بردن کیفیت آن مشکل است از پشم داخلی برای فرش های درجه 2 , 3 استفاده کرده و برای فرش های درجه 1 پشم را از زلاندنو و استرالیا وارد می کنند. 30% از مرغوبترین پشم فرش هند، در راجستان ،8% پشم در ارتارپرادش و بقیه در کشمیر و جاهای دیگر تولید می شود. چون پشم هند چرب و دارای الیاف کوتاه است آن را با پشم خارجی مخلوط می کنند، لذا به پشم مرغوب تر و درخشان تری دست می یابند.

2- پنبه: هندوستان از بزرگترین تولیدکندگان پنبه است به طوری، که نیازی به واردات ندارد. تار و پودهای قالی هند پنبه است. دو نوع نخ در فرش هند مورد مصرف است که عبارتند از:
– نخ دسترس که ریزش کرک دارد.
– نخ کارخانه ای که در فرش هند به کار می رود و دارای کیفیت بالاتری است.

3- ابریشم: هند از صادرکنندگان پیله ابریشم و از واردکنندگان ابریشم خام و نخ ابریشمی است. پس ازایران، چین و ترکیه چهارمین تولیدکننده فرش های ابریشمی است.

4- مواد رنگی یا رنگینه ها: بافندگان هندی ،از اولین مصرف کنندگان گیاهی مثل نیل هستند. نیل و قرمزدانه از قدیم، جزو صادرات هند بوده است. امروزه اغلب از رنگ های شیمیایی که از سوییس و نقاط دیگر وارد می شود، استفاده می کنند. بخشی از رنگینه های شیمیایی را نیز خود تولید می کنند.
از رنگ های سبز، آبی، قهوه ای و زرد خردلی زیاد استفاده می کنند. همچنین سعی می کنند رنگ های ملایم به کارگیرند.

طرح فرش

طرح های فرش هندوستان به دلیل عدم اصالت، غالبا تقلیدی است. طرح های ایرانی ،هراتی، ترکمنی طرح های غالب هند است. 65% طرح های هند ریشه ایرانی دارد که طرح های ساروق، فرش همدان، فرش تبریز، فرش کاشان، فرش اصفهان، خراسان و دو طرح محرابی و شکارگاه زیاد است. شیوه تقلید آنها از طرح های ایرانی به این صورت بوده، که ابتدا طرح ایرانی را به نام ایران تقلید می کردند و پس از گذشت چند دهه از نام های مشترک مثل هند و کاشان، هند و کرمان و.. استفاده می کردند و اخیرا در برخی از نقاط آن را به نام طرح هندی می بافند. از ترکیه بیشتر طرح های هرکه و سجاده ای آنرا می بافند.
15 درصد طرح های فرش هندوستان چینی است. چون با چینیان در آیین بودا مشترک هستند از طرح های آیینی چین استفاده می کنند. گاه طرح های مراکشی نیز در فرش هند دیده می شود.

طرح های بومی هند با تغییر طرح های تقلیدی بدست آمده و بیشتر از رنگ سبز در آنها استفاده می شود.

بافت فرش

غالب گره ها در فرش هند ،متقارن و در برخی موارد نا تقارن است، عمدتا 26 رجی می بافند البته 10 الی 15 درصد نیز، 32 رجی می باشد که در فرش نفیس دیده می شود. که این قالی ها غالبا، پرز بلند هستند.

انواع فرش های هندی

1- حصیر(دری) که از قدیم تا امروز می بافند.
2- گلیم دل آرا، که بیشتر در دره پنجاب و با پنبه نامرغوب می بافند.
3- قالی های کوچک جانمازی به نام آسمان، که از جنس پشم سفید است.
4- فرش آگرا، که فرشی ضخیم است و در آن از پشم استفاده شده و رنگ آن بیشتر آبی، سبز و قهوه ای است.
5- فرش الله آباد، که پرز بلند دارد و پشمی است.

ابعاد فرش هندی

ابعاد معروف عبارتند از:
– قالی 2/7×1/8 , 4/5×3/6
– قالیچه 1/8×1/9 , 2/1×1/2

 مراکز اصلی فرشبافی در هند

این مراکز شامل اورتارپرادش، راجستان، آگرا، جامو و کشمیر هستند. 80 درصد فرش هند در ایالت اوتارپرادش تولید می شود که از این مقدار تولید 90% آن صادر می شود و این نشانه دهنده نداشتن مصرف داخلی است. در سال 1981 م از مجموع تولید فرش هند 74% را اوتارپرداش داشته است که در آن زمان 6/5%
آگرا، 6/5 % راجستان و 6/5 % نیز جامو و کشمیر تولید داشتند و 8% بقیه مربوط به سایر نقاط بوده است.

جایگاه کلی فرش در اقتصاد هند:

الف: اولین بخش اقتصادی هند بخش کشاورزی و سپس صنایع نساجی به ویژه منسوجات دستی است که قسمت بزرگ آن به بافت پارچه اختصاص دارد، و درصد باقیمانده عمدتا در حیطه فرش بافی است. اشتغال و نیز استخصال درآمد برای جمعیت یک میلیاردی هند فکر برنامه ریزان آن را مشغول کرده است. فرشبافی در این رابطه قابل توجه است لذا شرکت سهامی صنایع دستی و دست بافت هند وابسته به دولت، برنامه ریزی تولیدات فرش را به عهده گرفته است. چنان که در بخش دولتی کاملا بر فرآیند تولید فرش نظارت دارد و در بخش خصوصی نظارت و حمایت صورت می گیرد. در هند، قانون کار مشمول کارگاه های بیش از بیست نفر است و کارگاه های خانگی را شامل نمی شود. مزد قالی بافان ساده در مقابل کارگر کارگاه های صنعتی کمتر است. افراد ماهر استادکار و هنرمند، که حدود 20% مجموعه را تشکیل می دهند، بیش از آنها مزد می گیرند.
همچنین در بافت قالی نفیس و پیچیده، تا 22% مزد پایه افزایش می یابد.
ب: بررسی هزینه تولید در فرش هند:
هزینه دستمزد ،40% مواد اولیه ،52%
سایر هزینه ها 5% این نشانه ارزانی و فراوانی نیروی انسانی است ،هند نسبت به کشورهایی که فرش های گران تولید می کنند نیروی کار ارزان تری دارد.

هنر فرشبافی هند به لحاظ نیروی انسانی

الف: حداقل 70 درصد فرش بافان هندی مرد هستند. هرچند که دختران جوان هم، به این حرفه پیوسته اند و بقیه شاغلین را تشکیل می دهند. در کارگاه ها معمولا چهار تا شش بافنده روی تخته قالی می نشینند و یک سر کارگر نقشه خوانی می کند و بقیه می بافند. شیوه بافت آنها به نحوی است که پرزها را بلند می گیرند و لازم است که، حتما پس از بافت عملیات پرداخت انجام گیرد. در اغلب نقاط روستایی به عنوان کارنیمه وقت است اما در شهرها، کار اصلی است. نکته جالب اینکه فرش بافی در هند ،شغلی جوان گرا است.
قالی بافی در هند، عمدتا روستایی و خانگی است و بیشتر در روستاهای دور افتاده صورت می گیرد. تعداد محدودی کارگاه بزرگ و جمعی نیز وجود دارد، که اغلب با بیش از 20 نفر قالی باف فعال است در این کارگاه ها، طراحی، رنگرزی، بافت، پرداخت، تکمیل، شستشو و بسته یندی انجام می شود. به طور کلی 15 درصد تولید فرش در هند، در این کارگاه ها صورت می گیرد.

دلایل موفقیت قالی هند

1- ارزان بودن قیمت کارگر و در نتیجه قیمت تمام شده پایین.
2- ایجاد تسهیلات برای تامین مواد اولیه و نیز کاهش یا لغو عوارض گمرکی آن.
3- بازگشت دادن حقوق گمرکی و سود بازرگانی به صادرکنندگان.
4- ایجاد شرکت برای تامین مالی و توسعه صنایع دست باف ملی، با وظیفه تهیه و توزیع نخ مورد نیاز صنایع و ایجاد کارخانه های ریسندگی و تهیه مواد رنگی شیمیایی.
5- همکاری و همیاری با صنایع دستباف و ایجاد نمایشگاه سالانه توسط دولت با جوایز و تقدیرات جالب توجه.
6- اختصاص بودجه قابل توجه و ویژه برای تبلیغات جهانی فرش هند.
7-بازاریابی کالاهای منسوجاتی، با شیوه های نوین.
8- در نظر گرفتن سلایق و ذوق مشتریان.

نقاط ضعف فرش هندی

1- طرح های فرش هند تقلیدی و غیر اصیل است.
2- رج شمار فرش های هندی پایین است.
3- مشکل در تهیه مواد اولیه از جمله پشم و همچنین علیرغم تولید پیله ابریشم، نخ ابریشمی را واردمی کنند.