قالی نائین

شهر نايين در حاشیـه جنـوبي كـوير مركـزي در 145 كيلـومتري شـرق اصـفهان قـرار گرفتـه اسـت . شهرستان نائین در دامنه ارتفاعات سروش و محمدیه زرد کوه در حاشیه غربی کویر قرار گرفته و در جنوب شرقی اصفھان واقع شده است . شھرستان نائین از سه بخش شھرستان نایئن و حومه ، انارک ،خور و بیابانک تشکیل شده است که مجموعا ١٣ بخش و ٨٣٠ روستا را شامل میشود .

وجه تسمیه نائین

نائین شهری کوچک باستانی است که در حاشیه کویر مرکزی ایران قرار دارد. شکل گیری شهر نائین را به دوران باستانی سرزمین ایران و دوران هخامنشیان نسبت می دهند و آن زمان این شهر جز قلمرو فارس محسوب میشد .

وجه تسمیه نائین را برخی از” نی “دانسته اند که گیاهی بنام “نی” در کنار باتلاق می روید . در تاریخ ناصری نائین نام یکی از پسران نوح بوده است(نائن ابن نوح) .عده ای هم معتقدند که نام نائین با ریشه و قدمت این شهر همراه است بدین صورت که یهودیان پس از رهایی یافتن از بابل توسط کوروش به سرزمین های شرق کوچیده شدند ، این شهر را به یاد موطن خویش ( که نئین یا نائین خوانده می شد) بنا کرده و بدین نام خوانده اند.

سابقه تاریخی و هنری نائین

شهر نائین از گذشته دور جزو مناطق بسیار مشهورو پر اهمیت در نساجی ایران محسوب می شده است . تولید پارچه ھای پنبه ای نظیر کرباس و متقال به علت وجود پنبه در منطقه سابقه ای کھن دارد و زیلو بافی ، گلیم بافی ، نمد مالی و برگ بافی از مشاغل رایج منطقه بوده است . معروفترین کالای تولیدی نائین حداقل در قرن گذشته پارچه های نفیس پشمی و به خصوص عبای پشمی بوده که در کارگاه ھای خاصی در حومه نائین تولید می شود.

بیشترین دستگاه ھای عبا بافی در روستای محمدیه در کارگاه های زیر زمین دارد که قدمت آن ھا به صدھا سال پیش می رسد . این کارگاه ھا ی قدیمی در زیر تپه ھایی کم ارتفاع به نحوی شگفت ایجاد شده اند . با رشد صنایع نساجی در یک قرن اخیر که باعث رکود تولیدات سنتی نظیر شال کرمان و پارچه ھای مخمل و ابریشمی کاشان شد ، عبا بافی نائین نیز چندی بعد از رونق افتاد و در ھمین زمان بود که قالی بافی در نائین شکل گرفت و کارگران ھنرمند پارچه باف به بافت فرش ھایی با ظرافت بسیار زیاد پرداختند .

سابقه قالی بافی در نائین

قـالي بـافي در نايين و مناطق اطراف آن ماننـد ورزنـه، كوهپايـه، خـور و بيابانـك و بـه خصـوص تودشـك از ديربـاز رايـج بوده ، به دلیل كسادي بازار عبا بافي ، حرفه قاليبافي به عنوان يك شغل اصلي مطرح است . میرزا جلال خان نائینی (پیرزاد) در سال ١٣٠٢ به ھزینه شخصی خویش مدرسه ای دایر میکند تا برخی از دانش آموزان پسر که پس از اخذ مدرک دوره ابتدایی نمیتوانستند به تحصیل ادامه دھند به کار قالی بافی مشغول شوند . وی برای این کار دونفر استاد قالی باف نائینی (میرزا حسین و میرزا جواد سجادی) را که قالی بافی را در اصفھان اموخته بودند به تعلیم دانش آموزان گماشت .

در ھمین ایام میرزا علی محمد پسر میرزا یوسف خان ، معروف به معلم که قبلا در اراک تدریس میکرد و ضمنا در آن جا کلیه امور قالی بافی ، اعم از طراحی و نقشه کشی و بافت فرش را فراگرفته بود ، با ھمسر خود وارد نائین شد و این بانو به تعلیم دختران ھمت گماشت .

از نظر تاریخ قالی بافی تاریخ شروع و اوج گیری فعالیت فرش دستباف در نائین مصادف با دوره رونق و شکوه فرش بافی ایران در اوایل قرن حاضر است . در این دوره پس از رکود نسبی فعالیت شرکت ھای خارجی در جنگ جھانی اول ، تجار و برخی شرکت ھای ایرانی شروع به فعالت کردند .

تاسیس اداره قالی در سال ١٣٠٩ ه.ش و مدرسه صنایع قدیم ١٣١١ ه.ش و تاسیس شرکت فرش ١٣١۴ ه.ش از اھمیت رونق حرفه فرش بافی در آن زمان خبر میدھد . با شروع جنگ جھانی دوم و رکود مجدد بازارھای بین المللی فرش ، عبا بافی مجددا در نائین رونق میگیرد.

از تولید کنندگان دوره ھای اولیه فرش نائین بیش از ھر نام دیگری برادران حبیبیان (حاج محمود و حاج فتح الله) آشنا میشویم که این نام ھنوز اعتباری برای این فرش است .

اســتاد فــتح االله حبيبيــان، بــرادران مفيــدي، حــاج رضــا قنبــري و جــلال بنــد علــي ، برهانی ، پهلوان صفا ، حمید خامسی ، حمید محمدی از مهمتــرين توليدكنندگان و تجار معاصر قالي نايين هستند.

حوزه بافندگی فرش نائین

فرش نائین را در مناطق مختلفی از ایران میبافند . به غیر از تمام محدوده شھرستان نائین و شھر ھای ھم مرز دور یا نزدیک نظیر طبس ، کاشمر ، سمنان ، خراسان ، اصفھان و حومه ان ، تحت تاثیر توفیق و شھرت فرش نائین، اقدام به تولید این فرش کرده اند و ھنگامی که این فرش از شهر نائین به سوی طبس و کاشمر و سبزوار حرکت میکند به نوعی در کیفیت تھی میشود.

رنگ و رنگرزی فرش نائین

مشخصه های رنگ آمیزی فرشهای نائین که قسمت عمدۀ شهرت خود را مدیون آن است، زمینۀ رنگی از نوع روشن و مات است که همراه با ظرافت و دقت در بافت به نقوش متراکم و پر از پیچش سنتی، آرامشی شگفت انگیز می بخشد. اگر این کیفیت را یکی از دلایل اصلی نفوذ فرش نائین در بازارهای جهانی بدانیم، شاید تعبیر روانشناسانه آن باشد که رنگهای زیبا، آرامشبخش و رویاگونۀ فرش نایین به نوعی در تعدیل هیجانهای فرسایندۀ زندگی امروز مؤثر است.

با توجه با این که فرش نائین فاقد قدمت یا حداقل مدارک مستندی است که دلایل این گونه رنگ آمیزی را توجیه کند، میتوان این کیفیت را مدیون آرامش حسرت انگیزی دانست که در فضای این شهر کوچک احساس میشود .

از گذشته های دور خامه های پشمی قالی های نائین با رنگزاهای طبیعی تامین می شده است . درخشندگی و ثبات ، جلوه های خاص رنگ های طبیعی بر نخ های چشمی بر کیفیت و لطافت قالی های نائین تاثیر گذارده است تا عاملی موثر برای شهرت قالی های نائین باشند . قالی های نائین عمدتا با رنگ های کرم ، لاکی و سرمه ای بافته می شوند . یکی از ویژگی ھای مھم و منحصر به فرد قالی نائین استفاده از نوع رنگ ھای خاموش و خاکستری و اصطلاحا تلخ است .

تعداد رنگ ھای مورد مصرف در فرش نائین ١١رنگ اصلی و ۴رنگ فرعی به شرح زیر می باشد:

رنگ ھای اصلی: کرم ، نخودی ، خاکی باز ، خاکی سیر، قھوه ای ، عنابی ، نیلی ، آبی نفتی ،آبی سیر(اقیانوسی) آبی باز(آسمانی) قرمز لاکی ، فیلی (موشی)

رنگ ھای فرعی : یشمی، ماشی، سبز،صورتی

یکی از ویژگی ھای مھم فرش بافی حاشیه نخودی رنگ آن است . در وضعیتی که حاشیه نخودی است رنگ حاکم زمینه و متن کرم و یا قرمز لاکی و در مواردی سرمه ای می شود .

رنگ ھای روشن و خاکستری نائین برگرفته از رنگ ھای طبیعت کویرمرکزی ایران است ، از ان غباری که در ھوا و فضای کویر جریان دارد و بر چھره مردم کویر میتوان مشاھده کرد .

این رنگ ، رنگ صفا ، رنگ آرامش ، عرفان و بی رنگ است از آن نوع رنگی که مولوی با حسرت از آن یاد میکند:

چون که بی رنگی اسیر رنگ شد       موسیی با موسیی در جنگ شد

و یا عطار آن را (رنگ ) نمادی از ھواھای نفسانی و زرق و برق دنیا میداند:

عشق ھایی کز پی رنگی بود        عشق نبود عاقبت ننگی بود

طرح و نقش فرش نائین

قالی های نائین با توجه به نقش و نگار کلاسیک و ویژگیهای بصری خاصی که داراست از نظر معماران داخلی برای چیدمان یک فضای کلاسیک بسیار مناسب و هماهنگ شناخته شده اند . از این رو در بسیاری از سالن های رسمی و تشریفاتی دولتی ريا، خصوصو ، هتل ها و حتی قصرها و منازل مجلل بسیاری از مناطق جهان قالی های نائین گسترده شده اند .

اصلی ترین طرح ھای مورد استفاده در قالی های نائین انواع طرح ھای کلاسیک نظیر شاه عباسی لچک ترنج ، افشان با استفاده از ترکیبات متنوع اسلیمی ھا و ختایی ھا ، طرح ھای گنبدی (سقفی) ،حاج خانمی ، انواع درختی ، قابی ، محرمات ،محرابی ، انواع طرح ھای بندی ( بندی شاخ گوزنی و بندی بازوبندی) ، واگیره ای ، افشان ، کومه ای گرفت و گیر ، ابنیه تاریخی و طرح ھای تلفیقی .

برخی زمزمه ھای سال ھای اخیر مبنی بر یکنواخت بودن فرش ھای نائین ، تولید کنندگان این فرش را بر ان داشت که به ایجاد برخی نوآوری ھا و استفاده از نقوش متنوع تر دست بزنند ، استفاده از انواع گل ھا برگ ھای موسوم به گل فرنگ بخصوص در متن فرش ، بافت فرش در ابعاد و اشکال متنوع مثل کناره ، دایره ، شش گوش ھشت گوش و مربع از جمله اقداماتی بود که طی دو دھه اخیر صورت پذیرفت .

بافت و اندازه قالی های نائین

قالی های نائین ، با دارا بودن کیفیت قابل توجهی که در بافت آنها صورت می گیرد ، در بازارهای جهانی معروف هستند و تقاضا برای این نوع از قالی های زیبا بسیار است . پشم مصرفی در این نوع قالی ها از نوع ظریف است و درصد بالاای آن از نوعی پشم است که به آن کرک گفته می شود .

چله های قالی نائین از نوع نخ ظریف پنبه ای است که از ویژگیهای بسیار مشهور و خاص قالی بافی نائین محسوب می گردند . چله قـالي هـاي نـايين همگـي از نـوع چهـارلا، شـش لا و نـه لا هسـتند؛ و از نـخ نمـره 20 پنبـه بـراي آن استفاده ميشود. ضمناً براي ايجـاد مقاومـت در چلـه هـا صـرف نظـر از اينكـه 3 لا گـرد هسـتند . آنهـا را آب كوب مينمايند .

شیوه بافندگی قالی های پر تراکم نائین بر روی چله های فوق العاه ظریف پنبه ای ، از نظر صاحب نظران و متخصصین بافندگی فرش ، بسیار پیچیده و سخت شناخته شده اند .

قالی های نائین دارای تنوع و گوناگونی های بسیاری در بافت و تراکم های تشکیل دهنده نقوش هستند . معیار ظرافت فرش از الی نخ چله معین از انواع نائین 9لا ، نائین 6لا ، نائین 4لا در نوسان است . خبرگان فرش برای تعیین ظرافت فرشهای این شهراصطلاحی را بکار میبرند که کاربرد آن فقط در مورد بافتهای این شهر رایج است و آن واژه نایین شش لا و نایین نه لا میباشد .
تراکم گره های قالی های نائین به صورت متداول و عمدتا از 3600 تا 4700 گره در دسی متر مربع یا 235 الی 300 گره در یک اینچ مربع (40 رج الی 45 رج در قالیهای نائین 9لا) آغاز می گردد . در قالی های با تراکم بالا ، تعداد گره ها به 8400 الی 11500 گره در دسی متر مربع یا 530 الی 715 گره در اینچ مربع (60 الی 70 رج در قالیهای نائین 6لا) افزایش می یابد . هم چنین در بافته های نفیس تر ، تراکم گره های قالی های فوق العاده نفیس نائین 40000 گره در دسی متر مربع یا 2500 گره در اینج مربع (80 تا 120 رج در قالیهای نائین 4لا و 3لا) بافته می شوند .

گره به کار رفته در قالی های نائین از نوع نا متقارن(فارسی) و تک بافت است و پس از گره زدن بر روی چله ها در هر ردیف بافت ، دو پود پنبه ای از لابه لای چله ها بر اساس مکانیزم بافت قالی نائین عبورداده می شوذ .

قالی نایین با گره فارسی معمولا به صورت 6لا یا 9 لا و یک خفتی و دو خفتی بافته میشود . معموال قالی 6 لا و یک خفت را ریز بافی و با کیفیت بالا و قالی 9لا و دوخفتی را با ظرافت و کیفیت پایین میدانند. بیشتر تولیدات نایین در حال حاضر نوع دوم و به صورت دو خفتی و 9 الی است و نوع اول تنها %20 تولیدات را بخود اختصاص میدهد .

در تصویر زیر مقایسۀ انواع گره ها را نسبت به یکدیگر نشان میدهد. قسمت (د) در این تصویر، گره تکی نامتقارن و اصلی ترین گره در فرش نایین است و سه گره دیگر (جفتی، روبافی و کمانشیب) از گره های تقلبی محسوب می شوند که حاصل جابه جایی مکان تولید است.

شناسایی این گره ها، به خاطر قوس یکسانی که از پشت فرش نشان میدهند، با ً به کاهش تقاضا مشکل روبه رو است و همین امر، موجب ورود انبوهی از فرشهایی با گره های تقلبی به بازار شده و نهایتا انجامیده است .

قالی ها در نائین در اندازه های متنوعی بافته می شوند . این ویژگی قابل توجه قالی نائین است که در اندازه های پشتی تا قالیهای خیلی بزرگ پارچه حتی 100 متر تا 400 متر و بعضا 1000 متری هم بافته می شود .  همچنین انواع دایره و بیضی و فرشهای چند ضلعی در فرشهای نائین فراوانی بیشتری نسبت به دیگر مناطق قالی بافی ایران دارد .

با وجود آن که سابقه تاریخی فعالیت قالی بافی در نائین کمتر از مناطق هم جوار خود مانند کاشان و اصفهان و یزد هست و هم جنین از مزیت های بالی طراحی گسترده و طراحان صاحب نام و متعدد ، نظیر آنچه در اصفهان و کاشان و تبریز دیده می شود ، برخوردار نبوده است ولی تولیدکنندگان و طراحان فرش نائین ، زیباترین موارد استفاده و بازشیازی طرح های زایج  در مناطق قالی بافی دیگر را بر قالی های خویش نشان داده اند .

همچنین تولیدکنندگان نائین در جهت جذابیت بیشتر قالی ها برای بازارهای داخلی و خارجی و پرهیز از تکرار و یکنواختی ها با ایجاد برخی نوآوری ها و استفاده از نقوش جدید به تولیدات متنوع تری پرداخته اند که علاوه بر استفاده ی بیشتر از نقوش سنتی ، بافت فرش های کناره ،دایره شش گوش و هشت گوش نیز رایج است . در اغلب این قالی ها ، ظرافت و پرکاری قلم طراحان نائینی ، روح و هویت خاص قالی بافی نائین را تضمین کرده است .

طراحان بزرگ قالی نائین
ولی االله شرعی از ھنرمندان صاحب قلم و صاحب نام فرش نائین است . او متولد ١٣١٧ از مکتب احمد ارچنگ بھره برده است ، او در رسم نقوش لچک ترنج ، افشان ، شاه عباسی و درختی حیوان دار مھارت دارد .

رضا یوسف پور از طراحان معروف فرش نائین است، طرح ھای او در کارگاه ھای تولید فرش ھای نفیس جبیبیان بافته می شود .
فتج االله جبیبیان از پیران قوم محلی بود که حدود ٩٣ سال عمر کرد او مردی خود ساخته ، خلاق و ھنرمند بود ، او طراح تعدادی از مشھورترین طرح ھای فرش نائین بود . او ترنج گرد و بزرگ را در فرش نائین عرضه کرد .

نقل است که حبیبان شروع طراحی حرفه ای را از نیازش به نقشه فرش بوده ، حبیبیان می گوید :” مثل ھمیشه زیباترین چیزھا بر حسب اتفاق به وجود می آید. من مدتھا منتطر استادی اصفھانی مانده که بیاید و برای من نقشه ای بکشد اما او نیامد و من تصمیم گرفتم که ھم کار ھای را خود انجام بدھم سعی کردم طرحی بکشم و از آن نقش فرشی ببافم و آن را در بازار اصفھان به ١٠٠ تومان فروختم “

از دیگر طراحان مطرح فرش نائین می توان از رضا یوسف پور ، حاج حسن نقاش (حسن طحانی) ، جهان مفیدی و علی محمودیان نام برد

خلاصه ویژگیهای فرش نائین

1- استفاده از رنگ ھای ھماھنگ خاکستری بیشتر در طیف رنگ ھای سرد خاکستری(تلخ)
2- ترنج گرد
3- رنگ غالب در متن كرم و در حاشيه خـاكي، ولـي رنـگ هـاي لاكـي روناسـي، سـرمه اي استفاده می شود .
4- از ويژگيهاي انحصـاري فـرش نـايين اسـتفاده از ابريشـم، گـل سـفيد در زه (گـرده ) گـل هـا و شـاخ و برگهاست
5- نوع بافت فارسي (سر ريشه پيوسته، گليم كرباس، شيرازه متصل، پشت فرش نامنظم)
6- چله هاي نايين پنبه و پرز آنها پشم و ابريشم است
7- ملاك خريد و فروش فرش نايين تعداد لاي چله هاست
8- تاثیر پذیری از اصفھان و تلفیق با روحیات قومی (درون گرایی و عدم تظاھر)
9- استفاده کم از نقوش جانوری و انسانی در قالی
10- بھره گیری از طرح ھای اصیل و تلفیق ان ھا با یکدیگر
11- طـرحهـاي غالـب نـايين لچـك تـرنج، قـاب قـابي، گلـداني، درختـي، جوشقانی ، كومـه اي گرفـت و گيـر، ابنيـه اسلامي با استفاده از تركيبات اسليميف ختايي و شاه عباسي در طرحهاي نايين ديده ميشود