فرش بلوچ

بلوچ ها شامل طوایف نیمه چادر نشین بی شماری هستند که در نقاط مختلف استان خراسان و همچنین استان سیستان و بلوچستان و حتی گنبد کاووس از قرن ها قبل به کار دامداری و قالی بافی اشتغال داشته اند. از دیر باز دوستداران قالیچه می پنداشتند قالیچه های عشایر بلوچ در ناحیه مرزی که در نقشه آسیا با نام بلوچستان مشخص گردیده ، یعنی ناحیه ای که قسمتی از آن در ایران و قسمت دیگر در پاکستان قرار دارد تهیه می شود . ولی قالیچه های بلوچی تنها در بلوچستان ایران و یا در پاکستان بافته نمیشود ، بلکه توسط عشایر بلوچ شمال خراسان به ویژه در اطراف تربت حیدریه ، کاشمر ، سرخس ، تربت شیخ جام و نیشابور تهیه میگردد.

معدودی نیز در نواحی جنوبی قدری دورتر یعنی در سیستان بافته میشود. متاسفانه در حال حاضر بافت قالی بلوچ نیز بسیار کاهش یافته و به بافندگانی ساکن در برخی روستاهای خراسان مرکزی و جنوبی محدود شده است.

موقعیت جغرافیایی قوم بلوچ
بلوچ قومی از اقوام مختلف دنیاست که اصالتی ایرانی دارد. به جرات می توان گفت بزرگترین قبایل ایرانی را مردمان بلوچ تشکیل داده اند که در جنوب خاوری کشور در استان پهناور سیستان و بلوچستان ساکن هستند.

یکی از اقوام شرق ایران گروهی با نام بلوچ هستند که در بلوچستان زندگی میکنند. گستردگی قوم بلوچ و پراکندگی این اقوام ، به گونه ای است که میتوانید آنها را در ایران ، پاکستان و بخش هایی از افغانستان هم ببینید . با ببرسی نژادی این مردم نژاد هندی و ایرانی دارد.

عشایر اصلی خراسان که به حرفه بافندگی اشتغال دارند و جزو بلوچ های قدیم به شمار میروند از این قرار هستند: قبایل بهلولی ، بایزیدی ، کاله درازی ، جان میرزایی ، رحیم خانی ، براهویی ، کورخیلی ، حسن زایی ، جان بیگی اغلب قبایل و عشایری که به قالی بافی اشتغال دارند در اطراف تربت حیدریه مسکن گزیده اند.
رنگ قالی بلوچ
رنگ هایی همچون نیل پرطاووسی برای انواع آبی، روناس برای رنگ سرخ و قرمز، پوست گردو برای مایه های شتری، برگ درخت بید برای زرد، سبز، درخت بید و نیل پرطاووسی- نارنجی، حنا از رنگ های دیگری است که در فرش بلوچ از آن استفاده می شود. رنگرزهای بلوچی معمولآ برای تثبیت رنگها از زاج سفید استفاده میکنند و برای رنگ سیاه از پشم سیاه استفاده میکنند اما معمولآ آن را با نوعی مردار سنگ که دارای آهن است و در محل آن را مک مینامند رنگ می کنند. امروزه در بلوچ قرمز آنیلی رواج یافته است برای تهیه رنگ های نارنجی از حنا استفاده میکنند ، در ضمن آن را به عنوان یکی از اجزا ترکیب کننده رنگ های قهوه ای نیز به کار میبرند.

رنگ تیره قالیچه های بلوچ که قرمز سیر، آبی سیر و متوسط و سیاه هست از مشخصه آن است. برای خطوط اصلی طرح از رنگ سیاه، برای نقوش کوچکتر از رنگ سبز یا شتری و از رنگ سفید در حاشیه های باریکتر زیاد استفاده می کنند متن اغلب آن ها در واقع آبی سیر است . برای خطوط اصلی طرح معموال از رنگ سیاه استفاده میکنند و این کار ثر رنگ های قرمز و آبی سیر را عمیق تر جلوه میدهد. رنگ سفید را در حواشی باریک تر زیاد به کار میبرند.

در سال های اخیر میزان قالیچه هایی که در متن آنها رنگ شتری به کار رفته افزایش یافته است . دلیل آن شاید افزیش بهای رنگرزی با نیل پرطاووسی و روناس است. برای به دست آوردن رنگ شتری خوشرنگ، این رنگ را با رنگ های قرمز و سیاه ترکیب مینمایند.

معمولا برای تثبیت رنگ ها زاج سفید را مورد استفاده قرار می دهند. رنگ قالیچه های بلوچی سیستان از فراورده بلوچ های شمال خراسان روشن تر است و رنگ اصلی متن یا زمینه آنها قرمز روشن و یا قهوه ای شتری تشکیل میدهد.

تأثیر فرهنگ ترکمنی توسط مایه های گوناگون رنگهای بلوطی و قرمز تیره، رنگهای تیره (آبی تیره) و در پیاده کردن طرحهای هندسی و منظم مثل شش ضلعی، لوزی، هشت ضلعی، قالب و غیره در این قالی ها ظاهر می گردد. تأثیر تمدن فارسی را نیز در قالب پاره ای نقشهای طبیعت گرایانه می بینیم که در متن و حاشیه آنها دیده می شود.
شیوه های بافت قالی بلوچ
قالیچه های بلوچ با دارهای بافندگی افقی یا زمینی تهیه می شوند. اما اخیراً از دارهای عمودی نیز استفاده می شود. در گذشته تار و پود آن را از پشم سیاه رنگ استفاده میکردند، اما امروزه از نخ برای این منظور استفاده می شود. هرچند که قدیمی ترین قالیچه های بلوچ، دو پود و با گره فارسی و تمام پشم بوده است. اما امروزه یک پودِ (پودنازک) است که می توان آن را از مهمترین ویژگی های قالیچه های بلوچی برشمرد.

گره استفاده شده در این ناحیه به صورت نامتقارن(فارسی) زده می شود. گلیم باف قالیچه های بلوچی نسبتاً بلند است. شیرازه ها عمدتاً با موی بز پیچیده می شوند و بیشتر سیاه یا قهوه ای تیره رنگ هستند (هرچند که در بافته های جدید و نوبافت آنها به تدریج و کاربرد پشم به جای موی بز روز به روز افزایش یافته است). از خرمهره، منگوله و صدف در تزیین شیرازه، گلیم باف و ریشه های قالی استفاده می شود. همچنین رج شمار مورد استفاده در فرش بلوچ ۲۵تا ۴۰رج است.

یکی دیگر از مشخصه های قالیچه بلوچ استفاده از موی بز در کنار پیچ فرش هاست که البته در بافت های جدید با پشم جایگزین شده است. مورد دیگر اینکه، استفاده از چله پشم در بافته های قدیمی از دیگر ویژگی های مهم قالی بلوچ بوده است که متاسفانه در سال های اخیر کاربرد نخ پنبه تا حدی از اصالت اولیه ی این بافته ها کاسته است. همچنین دار قالی، به صورت افقی است.

طرح فرش بلوچ
یکی از ویژگی های منحصر بفرد طرح فرش بلوچ، تکرار یک نقش مفرد در سراسر قالی است. در واقع در بیشتر نقشه ها، نقشمایه هایی مشخص به صورت واگیره ای منظم در سراسر قالی تکرار می شوند و نقشمایه های متن و حاشیه با یکدیگر ارتباط دارند.

نقش های بلوچ هندسی بوده و از خطوط گردان استفاده نمی کنند، اما ممکن است خطوط منحنی را با استفاده از خطوط مستقیم کوتاه در طرح ها بوجود آورند، سه اصل شبکه ای بودن، گل گونه بودن و تکراری بودن از ویژگی های طرح ها و نقوش قالی های بلوچ می باشد. عرض حاشیه نقشه ها در بلوچ نسبتاً پهن است و تعداد حاشیه ها به طور معمول بیش از سه حاشیه می باشد.

نقش قالیچه های بلوچ شکسته و هندسی است ، مانند لوزی و شش گوش و غیره ، ولی نقشی که بیشتر دیده میشود درختی است با ساقه ای دراز در وسط متن که از اطراف آن شاخه های افقی بیرون آمده است و به برگ ختم میشود. و همچنین نقش های شکسته هراتی نیز گاهی در قالیچه های بلوچ به چشم میخورد.
حاشیه ها:
عمدتا در متن و نوارهای حاشیه های اصلی و فرعی قالیچه های بلوچی خراسان نقشمایه های هندسی و گیاهی برگ بیدی بافته شده اند. برخی ازاین نقشمایه هاعبارت انداز: کجاوه:نقشمایه ای به شکل خطی شکسته و منتظم که آرایشی شبیه به موج دارد.
قالب:
نقشمایه ای به شکل یک قالب دو سر یا شتر تعویذی: نقشی که مانند شاخ قوچ است مداخل: از نقشمایه های رایجی است که در اغلب آنها دیده می شود.

فرش بلوچ در بیشتر شهر ها ور روستاهای خراسان پراکنده است و چنین به نظر میرسد که قالی بافی اقوام بلوچ بیشتر متاثر از سبک ترکمن است. اگرچه نفوذ ترکمن امکان بافت و گسترش قالی های پرزدار بلوچ را سبب گردیده است؛ اما این مساله در طول زمان با گستر زیادی همراه نبوده زیرا بلوچ ها مایل به حفظ رسم و سنت های اقوام سرزمین اولیه خود بوده اند.
طرح های رایج در قالی بلوچ
قالی های بلوچی اغلب در سبکهای هندسی بافته می شوند و نقوش آنها تا حد زیادی متأثر از اقوام دیگر چون ترکمن ها ، افشاری ها و حتی افغانی ها مى باشد. بطوریکه در نوشته ها و کتاب هایی که در مورد قالی های شرقی نوشته شده اند ، بافنده های بلوچ را کپی کار می نامند ولی در هر صورت نقوش بافته شده ، حال و هوای محلی و قومی به خود گرفته اند .
عمده طرحهای بلوچی از قرار زیر هستند :
طرح درخت زندگی :
این طرح تنها در قالی های محرابی بلوچ دیده می شود . در دو سوی محراب گاه کتبه هایی با آیات قرآنی و یا شهادتین مشاهده می شوند . اساس طرح بر درخت زندگی استوار است که از آن شاخه های پربرگ منشعب شده اند .
طرح طاووسی:
طرحی که در آن تمام زمینه بوسیله مرغی که طاووس نامیده می شود ، پر شده است در این طرح این مرغ بصورت مسلسل وار در ردیفهای مورب بافته می شوند و تمام زمینه بوسیله آن پر می شود .
طرح بوته سراسری:
بوته در طرح های بلوچ شکلی خاص دارد . چنانکه دورتادور آن دندانه دار شده است و تنه بر روی یک پایه استوار است .

طرح میناخانی کاله دراز یا کاله بلند سه خشتی . گاو و برج سنگ چولی گل شفتالو فتح اهلل خانی یعقوب خانی مدد خانی و… رنگبندی بهترین روش تشخیص یک قالی قدیمی بلوچ رنگ آن است .

بافندگان بلوچی بیشتر تمایل به رنگهای تیره دارند و شاید این دلیلی است که در بازار این دست بافتها را بعضاً سیاهکار می نامند

رنگهای اصلی مورد استفاده در قالیهای بلوچی عمدتاً عبارتند از : آبی، قرمز ، قهوه ای ، مشکی و تونالیته های آنها .

یکی از طرح های قابل توجه در قالیچه های بلوچی که در سراسر جهان شناخته شده اند قالیچه های سجاده ای، که انعکاسی از محراب است. معمول ترین نقشمایه بنیادین آن درختي با شاخه های منشعب در طرفین محور اصلي است افقي است كه عموما .

در مسیر هر شاخه یا در پایان آن نقشمایه هندسي كه به برگ شباهت دارد نقش بسته است. این نقشمایه برگ بیدی یا برگ تاكي نام دارد و همانطور كه از عنوان آن آشکار است از برگ درخت بید گرفته شده است.

محرابی یکی از مشهورترین طرح های قالی بلوچ خراسان بشمار می آید. این طرح انعکاسی از محراب می باشد. یعنی همان فضایی که در مساجد ویژه نمازگزاردن می باشد. بنیادی ترین بخش های موجود در قالیچه های سجاده ای بلوچ خراسان که می توانند محور بررسی حاضر واقع شوند، می توان به موارد زیر اشاره نمود:

محراب
لچک های فوقانی محراب
حاشیه ها

محراب در قالیچه های سجاده ای بلوچ خراسان عمدتا از یک ساختار هندسی و منتظم که به نمکدان شباهت دارد پیروی می کند. اشکال مختلف بر پایه فرم نمکدان در قالی های سجاده ای بلوچی نمایان شده اند که تنوع و چندگونگی فرم محراب را فراهم ساخته اند. لچکی های منتظم در

بخش فوقانی محراب: حالت منتظمی در بخش فوقانی محراب قالیچه های بلوچی خراسان لحاظ گردیده است که عمدتا شکل مستطیل یا مربع دارند که با نقشمایه های مختلف بشرح زیر مزین گردیده اند:

نقوش گیاهی
نقش دست انسان
تلفیق نقوش گیاهی و دست انسان
نقوش نوشتاری

فضای لچک ها با نقوش گیاهی، اما متناسب با نگاره های میانه کار محراب تزئین گردیده است. اگرچه نمونه هایی نیز وجود دارد که ساختار تزئینی کامال مستقل فضای لچک ها از میانه محراب را ارائه میدهند.

شناخته شده ترین طرح های قالیچه های بلوچ که به صورت ذهنی بافته میشوند عبارتند از:

گل شفتالو
سه خشتی
سنگ شولی
فتح هللا خانی
یعقوب خانی
دختر قاضی
چهارمرغ
طاووسی

طرح های مرغی
طرح های مرغی بلوچ را میتوان به سه گروه طرح های دارای نقشمایه های منفرد مرغی ساده، طرح های دارای نقشمایه مرغ با پرندگان کامال واقعی و طرح هایی که صرفا دارای تزیینات کله مرغی هستند تقسیم بندی نمود که گروه سوم در طبقه بندی طرح های مرغی قرار نمی گیرند. بسیاری از كتب و مقاالتی كه در رابطه با فرش بلوچ یا فرشهای شرقی و ایرانی نوشته است تصویری ازقالیچه های مرغی این اقوام را بعنوان سمبل و الگوی تولید قالی های بلوچی خراسان را با خود دارند.

برگ تاکی
علی اکبر خانی
گل بادامی
گل ستاره
گوزنی
گل شیخی
گل اشرفی
چشمه گل
مدد خانی
کشمیری
گاو و برج
کلاه دراز

ابعاد و اندازه فرش بلوچ
قالی بلوچ به طور کلی دارای ابعاد کوچک و متوسط است. کوچکترین آنها به عرض 8۰ تا 9۰ و طول 1۲۰ تا 1۴۰ سانتی متر و قالیچه های بزرگتر به اندازه های تقریبی 1۰۰*1۵۰ سانتی متر و دو ذرعی های آنها به ابعاد تقریبی 11۰*۲۰۰ سانتی متر می باشد. بافت کلگی و کناره هایی در اندازه های متوسط نیز در میان آنها معمول است. همچنین این قالی ها سبک وزن بوده و قیمت نسبتاً پایین آن سبب شده است که این قالی ها در اروپا زیاد رواج یابند.حسن قالیچه های بلوچی سیستان در اندازه آنهاست. که از قالیچه های بلوچ خراسان کوچک تر است و این قطع قالیچه در اروپا خریداران فراوان دارد .