فرش مشهد

منطقه جغرافیایی فرش مشهد

مشهد مرکز استان خراسان رضوی ایران و یکی از مهم ترین شهرهای مقدس ایران است. این شهر در دوره تیموریان ، یکی از مراکز مهم قلمرو به شمار می آمده و حوزه ی خراشان شهر هرات را نیز شمی شده که امروزه به افغانستان تعلف دارد.

مشهد در طی دوره صفویان ، از لحاظ بافت قالی های گل دار مشهور بوده است که بافندگان از گنجینه های هنری و زیینی موجود در دربار تیموریان الهام میگرفتند . این طرح ها ، با منظم شدن تدریجی و با کاهش اندازه ها ، به طرح امروزی هراتی تبدیل شده است که در مرکز ایران و نزد بافندگان خراسانی که نادر شاه آنان را از خراسان دور کرده بوود طرحی رایج و مورد توجه بسیار به شمار می رفت .

وجه تسمیه مشهد

خراسان مرکب از دو کلمه خور و آسان است که در لغت به معنی محلی طلوع خورشید است و در متون قدیمی به عنوان “مطلع الشمس” از ان یاد شده است . در زمان ھای دور خراسان سرزمین پھناور و ابادی بوده که طی قرون متمادی در اثر جنگ ھای گوناگون و بی کفایتی برخی از زمامداران بھ بخش ھای مختلف تقسیم شده و امروز قسمتی از این بخش ھا درخاک ترکمنستان و افغانستان قرار دارند ، در نتیجه خراسان امروزی جزیی از خراسان قدیم یا خراسان بزرگ به شمار می رود.

شھر مشھد محل قدیمی روستای سناباد ، پس از آن که پیکر مطھر حضرت امام رضا را در خود جای داد اھمییتی بسزا یافت و سکونت مردم در اطراف مرقد مطھر ان حضرت مشھد را از رونق و شکوھی بھره مند گردانید.

سابقه تاریخی و هنری مشهد

سرزمین خراسان نیز ھمچون دیگر مناطق ایران از آسیب فنته مغول ھا در امان نماند و بلایا و مصائب بسیاری را در طول تارخ متحمل شد و تنھا توجه شاھرخ از فرزندان تیمور و بانوی روشنفکر وی گوھرشاد خاتون که بانی بسیاری از ابنیه و آثار تارخی خراسان به شمار می رود مثل مدرسه ھرات ، مسجد گوھرشاد در مشھد توانست رونق گذشته را بدان باز گرداند.

ازبک ھا نیز بارھا خراسان را مورد ھجوم قرار دادند و تا ھنگامی که شاه عباس ، شیبک خان ازبک ، سرکرده آنان را از بین برد، مشھد ھمیشه مورد تھدید قرار می گرفت.

در زمان نادر شاه افشار روح تازه ای در کالبد نیمه جان خراسان دمیده شد . در زمان حکومت پادشاھان قاجار بخصوص در عصر عکومت فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه مشھد دارای آرامشی نسبی شد.

سابقه قالی بافی در مشهد

در اواخر دوره قاجار به لحاظ استقبال فراوان اروپاییان و گشایش بازار ھای اروپایی بر روی فرش ایران و عدم توانایی در تغذیهاین بازارھا، تجار تبریزی بر ان شدند تا با احداث کارگاه ھای قالی بافی در مشھد ، کرمان ،اراک و کاشان این کمبود را جبران کنند.

امروز صرف نظر از کارگاھ ھای شھری که زیر نظر استاد کاران و کارگران ماھر سرپرستی و اداره میشود مناطق مشھور دیگری مثل بیرجند ،مود ،قائنات (درخش) ،کاشمر،طبس و تربت حیدریه به بافت انواع قالی ھا اشتغال دارند.
خراسان و شهر مشهد یکی از قطب های بسیار مهم قالیبافی ایران است و بافندگی فرش در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

قالی بافی با دیرینه و گذشته بسیاری که در قالی بافی دارد، دز زمان سلطنت شاهرخ میرزا (از سلسله تیمیوریان) یکی از شکوفاترین دوره های تاریخی خود را گذرانیده است.

قالیبافی مشهد بعد از گذشتن از این مرحله شکوفا و همچنین عصر صفویه رو به افول نهاد و بالاخره آخرین نشیب خود را در اواخر سلسله قاجاریه از سر گذرانید.
قالی بافی خراسان نیز حیات مجدد خود را به بازرگانان تبریزی مدیون است چه آنها با تاسیس کارگاه های متعدد قالی بافی و اعزام بافنده های تبریزی به این خطه موجبات روتق این حرفه قدیمی را در آن جا فراهم نمودند و از آن زمان به بعد بود که طرح ها و روش های بافت آذربایجان توسط این افراد که به دلیل علاقه های مذهبی و هم چنین انگزه های شغلی در شهر مقدس مشهد مجاور شده بودند در خراسان رواج گرفت.

پیش از جنگ جهانی دوم صدور فرش مهشد و بیرجند به امریکا و اروپا بیشتر بوده و بازرگانان این دو شهر ، در تهران نیز بازارهایی به دست آورده بودند . در حال حاضر شرکت فرش آستان قدس رضوی فعال ترین واحد فرش بافی در استان خراسان است.

مشهد یکی از کانون های اصلی و هم قالیبافی ایران است . قدیمی ترین قالی مجموعه آستان قدس رضوی نزدیک 160 سال پیش بافته شده است که سابقه قالیبافی مشهد در همین حد تخمین زده شده است .به عبارتی برابری می کند با زمان ورود بازرگانان تبریزی برای گشترش صاردات قالی که دست به تاسیس کارگاههای متمرکز در برخی شهرها و روستاها و از جمله در مشهد زدند .

امروزه ویژگی های فرش مشهد در کارگاههای خصوصی و عمومی قالی بافی مشهد انواع طرح های زیبا و اصیل مانند لچک ترنج ، افشان با گل های ریز و درشت شاه عباسی، زیر خاکی شیخ صفی و قالیچه های جا نمازی بافته می شود . طراحان چیره دست با معرفی حرفه شان به منزله هنری ارجمند و یکتا و اصلی در کار فرش بافی برای اعتلای هنر خویش همواره در تلاش هستند . فرش مشهر پر گوشت مقاوم (پرز بلند) ، محکم و با دوام است.

در سده اخیر در مشهد موسسه های خصوصی و عمومی فراوانی از قبیل عمواوغلی، مخملباف، صابر، ششکلانی، شرکت سهامی فرش ایران و شرکت فرش آستان قدس رضوی ایجاد شده است.

از خصوصیات بارز قالی های مشهد می توان به طراحی دقیق و ملیله مانند آن و نقش ترنج و اسلیمی و پیچک مانند است نقش های دیگر شامل هلال آینه ماهی در حوض هراتی مکرر شبیه به قالی های فراهان است هرچند که در بعضی قالیچه ها حاشیه دارای طرح های متضاد از زمینه است ولی در بسیاری از آنها طرح زمینه به کار می رود.

رنگ و رنگرزی فرش مشهد

در مشهد بیشتر رنگ های طبیعی را به کار می برند ولی رنگهای آن دامنه گسترده ای ندارند و محدود به چند رنگ قرمز ، قرمز مایل به بنفش ، سرمه ای ، خردلی ، فیروزه ای و بژ و قهوه ای میشوند. در رنگرزی خامه های پشمی از رنگهای گیاهی و حیوانی مانند قرمزدانه روناس برگ مو اسپرک پوست گردو با پوست انار و نیز رنگهای صنعتی استفاده می شود اما به هر حال رنگ فرشهای مشهد معمولا ثابت است رنگرزان محلی رنگ قرمز را از قرمزدانه و روناس تهیه میکنند، نصیری، ۱۳۸۹، ص. ۲۱۳).

فرش مشهد از نظر رنگ ویژگی های محلی خود را حفظ کرده است. در قالی قدیمی مشهد رنگ زمینه ،قالی بیشتر از مایه های تیره مانند سرمه ای و لاکی تیره است. گرچه اینک قالی با زمینه های نیلی و کرم هم بافته میشود ولی در مجموع رنگهای سبز، نارنجی و زرد در فرش مشهد کمتر دیده میشود متن قالی مشهد بیشتر به رنگ لاکی سیر است و ترنج و لچک آن به رنگ لاجوردی رنگها در مجموع ثابت و یکدست هستند.

یکدست از این نظرکه پشم های مورد استفاده را یک بار رنگ می.کنند در رنگ بندی قالی در مشهد و بیرجند، قرمز لاکی رنگ برجسته ای است و بافندگان مشهد از قدیم برای تهیه این رنگ از قرمزدانه استفاده می کردند (حشمتی رضوی ۱۳۹۲، ص (۵۶) رنگرزان کلاف را ۲۴ ساعت قبل از رنگرزی در آب آهک می گذارند تا خیس بخورد و معتقدند که با این ترتیب می توانند مایه های صاف و یکنواخت از قرمزدانه به دست آورند ولی استفاده از آب آهک کلاف ها را سست میکند و در نتیجه از دوام آن میکاهد و اگر گاهی مطالبی درباره کم دوامی فرش مشهد گفته میشود به این علت است و آن هم درباره قالیهایی است که رنگ قرمز زمینه آن را از قرمزدانه به دست آورده باشند (نصیری، ۱۳۸۹، ص. (۲۱۳) همه رنگهایی که در این قالیهای به کار رفته اند منشا گیاهی.

دارند قالیهای این دوره دارای مایه های رنگهای بسیار زیبا هستند که عبارت اند از صورتی ،قرمز خرمایی روشن ، ابی سبز زرد و سفید رنگ زمینه قالیها به خصوص قالی هایی که دارای تصاویری از هیاکل حیوانی و غیره هستند آبی بسیار ملایم است. رنگ سیاه از پوست گردو حاصل شده و آبی تیره را معمولا برای مشخص کردن طرحها و برجسته نمودن آنها به کار میبرند.

طرح و نقش فرش مشهد

از ویژگی های خاص قدیم قالی مشهد گلهای بزرگ شاه عباسی به همراه ساقه های بلند و ظریف که از لحاظ ساختار بسیار شبیه طرح هراتی بودند. انواع نقشه های گلفرنگ چند سالی است که در مشهد رواج یافته است طرح لچک ترنج سعدی که از نقشه های معروف جنوب خراسان است در قالی های دهه های اخیر مشهد دیده شده است همچنین گرایش به طرح های قالی های کرمان، فرش کاشان و فرش نائین به طور فراگیر در قالی های مشهد شدت یافته است، حتی تاثیر آن را بازار فرش دستباف تهران می توان مشاهده کرد ژوله، ۱۳۹۰ ، ص. (۱۷۰) . فرش مشهد از نظر نقشه ویژگی های خود را حفظ کرده است.

طرح آن بیشتر افشان یا لچک ترنج با زمینه افشان است برای فرشهای مرغوب بیشتر از نقشه های لچک ترنج بهره گیری میکنند و خط، تنها در حاشیه است که به کار بافته میشود که بر می رود و حاشیه ها در مجموع پرکار است. در مشهد لچک ترنج کف ساده هم خلاف زمینه ساده آن، حاشیه پرنقش و نگار است.

در فرش مشهد در مجموع نقشه متن و حاشیه با هم هماهنگ است و قالی مشهد در نقشه ،بندی، از نظر حفظ سنتهای خود کم نظیر است از طراحان و تولیدکنندگان معروف و بنام مشهد میتوان به صابر شش ،کلانی ،پورنگی، حاجی فکور،قاضی خان ،نائینی ،زرینه ،خدیوی ،طبری ،تمیزکار نوغانی و کافی اشاره کرد

بافت و اندازه قالی های مشهد

در منطقه خراسان، مشهد، از دو گونه بافت فارسی باف و ترکیباف (گره نامتقارن و گره متقارن) استفاده میشود قالیهای مشهد بیشتر دارای گره ی نامتقارن اند و گره ی متقارن تنها در برخی قالی های متعلق به سالهای بیست دیده میشود که یادگار زمان ورود استادان و بازرگانان تبریزی به هنگام تأسیس کارگاه های متمرکز در مشهد است آذریاد)، حشمتی رضوی، ۱۳۷۲، ص ۲۶۴). جنس چله از نخ پنبه است و پود دوم (نازک) با ماشینهای ریسندگی رشته میشوند و به رنگ لاجوردی یا آبی هستند، در حالی که پود اول (ضخیم) یک رشته ی محکم است که با دست پیچیده میشود و به صورت طبیعی یا به رنگ خاکستری رنگ شده است.

واحد اندازه گیری مساحت قالیچه های خراسانی و مشهد «ایاق و واحد بافت محاسبه اجرت بافندگان بر اساس «مقاط۲» است. مشخصه ی قالیهای تولیدی آن دارا بودن پرز انبوه و براق شناخته شده و به خاطر کیفیت عالی پشم محلی مورد استفاده ی بافندگان قرار گرفته است (یساولی، ۱۳۷۵، صص. (۲۷۷ – (۲۷۸) بافندگان گاهی نیز با اخذ سفارش فرش ابریشمی نیز می بافند.

در گذشته بافندگان قالیهای مشهدی هنگام بافت شیرازه پیچی را همزمان با بافت انجام میدادند ولی در قالیهای امروزی مانند بسیاری از مناطق قالی بافی بعد از اتمام بافت شیرازه پیچی یا شیرازه منفصل به قالی افزوده میشود.

طراحان بزرگ قالی مشهد

از جمله طراحان بزرگ قالی مشھد عبدالحمید صنعت نگار است وی طراح قالی ھای عمو اغلی بوده است .

از تولید کنندگان بزرگ فرش مشھد میتوان از مخمل باف ، فکور ،قاضی خان،صابر،عمواوغلی،ششکلانی ، خلیلیان وارسته ،کافی و شیخ پورنگی را نام برد.شرکن سهامی فرش ایران و شرکت ففرش آستان قدس رضوی هم در حال حاضر از بزرگترین تولید کنندگان فرش مشهد هستند .تأثیرات شھرھای کاشان، کرمان،تبریز و اصفھان در قالی این خطه کاملا مشھود است

خلاصه ویژگی های فرش مشهد

۱- رنگها عمدتاً ،تیره لاکی قرمز دانه لاکی روناسی سیر و سرمه ای کمی هم کرم و آبی
۲- طرحها عمدتاً لچک ترنج افشان شیخ صفی با الهام از گلهای اسلیمی اسلیمی ماری، دهن اژدری،
شاه عباسی، ختایی و گل فرنگ.
۳- رنگها و نقشها معمولاً تنوع ندارند.
۴- رجشمار ۲۰، ۲۵، ۳۰ ۳۵ ۴۰ و به ندرت ۵۰ دیده میشود.
۵- هرچقدر از تولید رج ۲۰ به ۴۰ نزدیک میشویم تولید کمتر میشود.
۶- سبک بافت فارسی و آذری

چله نخی و پرز پشمی

فرشهای سبزوار و نیشابور از لحاظ مشخصات و ویژگیها تا حدود زیادی از فرشهای مشهد پیروی می کـنند ولی مرغوبیت فرش های مشهد را ندارند.