همه چیز درباره فرش دستباف نایین و تاریخچه آن

موقعیت جغرافیایی

شهر نایین در حاشیه جنوبی کویر مرکزی ایران و در ۱۴۵ کیلومتری شرق اصفهان واقع شده است. این شهرستان در دامنه‌های کوه‌های زردکوه و محدوده محمدیه، در غرب منطقه‌ای قرار دارد که در جنوب شرقی استان اصفهان گسترده شده است. شهرستان نایین شامل سه بخش اصلی است: نایین و حومه آن، انارک، خور و بیابانک که در مجموع ۱۳ بخش و ۸۳۰ روستا را در بر می‌گیرد.

وجه تسمیه نایین

نایین شهری کوچک در حاشیه کویر مرکزی ایران است که پیدایش آن به دوران کهن این سرزمین بازمی‌گردد. برخی معتقدند نام “نایین” برگرفته از گیاهی به نام “نی” است که در کنار تالاب‌ها رشد می‌کند. در دوره ناصری، نایین به عنوان نام یکی از فرزندان نوح (ابن نوح) شناخته می‌شد. همچنین گروهی بر این باورند که این نام با ریشه‌های تاریخی خاصی ارتباط دارد؛ به‌گونه‌ای که پس از آزادی یهودیان از بابل در زمان کوروش و مهاجرت آن‌ها به شرق، این شهر را به یاد وطن خود، که “نین” یا “نایین” نام داشت، چنین نام‌گذاری کردند.

پیشینه تاریخی نایین

نایین همواره یکی از مهم‌ترین و مشهورترین مناطق ایران در صنعت نساجی بوده است. پارچه‌های نخی مانند کرباس و متقال نشان‌دهنده حضور تاریخی کشت پنبه در این منطقه هستند. علاوه بر این، هنرهای دستی همچون قالی‌بافی، گلیم‌بافی، حصیربافی و برگ‌بافی از جمله صنایع رایج این منطقه محسوب می‌شوند.

در قرون اخیر، مهم‌ترین محصول نایین پارچه‌های پشمی ظریف، به‌ویژه عبای پشمی بوده که در کارگاه‌های این شهر تولید می‌شد. بخش عمده‌ای از این کارگاه‌های عبابافی در روستای محمدیه قرار دارند و عمدتاً در کارگاه‌های زیرزمینی فعالیت می‌کنند که قدمتی بیش از صد سال دارند.

با رشد صنعت نساجی در قرن گذشته، تولیداتی مانند شال و مخمل ابریشمی کاشان رو به افول گذاشت، اما در همین دوران، صنعت عبابافی نایین رونق گرفت. همزمان با این تحول، قالی‌بافی نیز در نایین شکل گرفت و هنرمندان ماهر این شهر به خلق فرش‌هایی با ظرافت بی‌نظیر روی آوردند که امروزه از جمله بهترین نمونه‌های قالی ایرانی به شمار می‌روند.

تاریخچه قالی‌بافی در نایین

قالی‌بافی در نایین و مناطق اطراف آن، از جمله ورزنه، کوهپایه، خور و بیابانک، به‌ویژه در شهر طُرق، از دوران کهن رواج داشته است. با کاهش رونق بازار عبابافی، قالی‌بافی به‌عنوان حرفه‌ای مهم در این منطقه ظهور کرد. در سال ۱۳۰۲ هجری شمسی، جلال‌خان نایینی (پیروزاده) با هزینه شخصی خود مدرسه‌ای تأسیس کرد تا تعدادی از پسرانی را که پس از اتمام دوره ابتدایی امکان ادامه تحصیل نداشتند، در هنر قالی‌بافی آموزش دهد. برای این منظور، دو استاد قالی‌بافی، میرزا حسین و میرزا سجاد، که در اصفهان به این هنر تسلط داشتند، به نایین دعوت شدند.

هم‌زمان با این اتفاق، میرزا محمد، فرزند میرزا یوسف‌خان، که به “معلم” شهرت داشت و در اراک در زمینه‌های طراحی، نقشه‌کشی و بافت فرش مهارت داشت، همراه با همسرش به نایین آمد و هنر قالی‌بافی را به دختران آموزش داد.

دوره شکوفایی قالی‌بافی در نایین

آغاز و اوج فعالیت‌های قالی‌بافی در نایین با دوران شکوفایی فرش‌های ایرانی، مشهور به “فرش‌های شرقی”، که از اوایل قرن ۲۰ میلادی آغاز شد، هم‌زمان بود. پس از رکود نسبی در دوران جنگ جهانی اول، تاجران و شرکت‌های ایرانی بار دیگر در این حوزه فعال شدند.

تأسیس اداره قالی در سال ۱۳۰۹ هجری شمسی، مدرسه صنایع در سال ۱۳۱۳، و شرکت قالی در سال ۱۳۱۴ نشان‌دهنده اهمیت و رونق این صنعت در آن دوره است. با شروع جنگ جهانی دوم و رکود بازارهای بین‌المللی قالی، عبابافی در نایین بار دیگر مورد توجه قرار گرفت.

در میان اولین تولیدکنندگان فرش دستباف نایین، نام برادران حبیبیان، به‌ویژه حاج فتح‌الله حبیبیان، بیش از همه برجسته است و همچنان در دنیای قالی‌های نایین جایگاه ویژه‌ای دارد.

قالی‌بافان و تجار برجسته معاصر در نایین

افرادی همچون فتح‌الله حبیبیان، برادران مفیدی، حاج رضا قنبری، جلال بندعلی، برهانی، صفا، خمصی و حمید محمدی از مهم‌ترین تولیدکنندگان و بازرگانان قالی نایین به شمار می‌روند.

صنعت قالی‌بافی نایین

قالی‌های نایین در مناطق مختلفی از ایران بافته می‌شوند. علاوه بر کل شهرستان نایین و شهرهای هم‌جوار مانند طبس، کاشمر، سمنان، خراسان و اصفهان، برخی از افراد با الهام از موفقیت قالی‌های نایین به تولید آن روی آورده‌اند. با این حال، قالی‌هایی که از نایین به شهرهایی مانند طبس، کاشمر و سبزوار منتقل می‌شوند، معمولاً تغییراتی در کیفیت دارند.

رنگ و طرح قالی نایین

رنگ‌آمیزی خاص قالی‌های نایین که یکی از عوامل شهرت آن‌هاست، شامل زمینه‌های روشن و درخشان است. این قالی‌ها با دقت و ظرافت بسیار در بافت، طرح‌هایی پر از جزئیات و پیچیدگی را به نمایش می‌گذارند که حس آرامش عمیقی ایجاد می‌کنند.

این کیفیت، که یکی از عوامل مهم نفوذ قالی نایین در بازارهای جهانی است، از نظر روان‌شناختی نیز قابل تفسیر است؛ چرا که رنگ‌های زیبا، آرامش‌بخش و خیال‌انگیز قالی‌های نایین به‌نوعی احساسات زندگی مدرن را تعدیل می‌کنند. اگرچه تاریخ مستندی برای این سبک رنگ‌بندی وجود ندارد، اما می‌توان آن را به تأثیر فضای آرام و گاه اندوهگین این شهر نسبت داد.

از دیرباز، نخ‌های پشمی مورد استفاده در قالی‌های نایین با رنگ‌های طبیعی رنگ‌آمیزی می‌شدند. ثبات رنگ، درخشندگی خاص و تأثیرات طبیعی این رنگ‌ها روی الیاف پشمی، کیفیت و لطافت قالی‌های نایین را افزایش داده و آن‌ها را به محصولاتی ماندگار و پرآوازه تبدیل کرده است.

رنگ‌های اصلی و فرعی در قالی نایین

رنگ‌های غالب در قالی‌های نایین شامل کرم، بژ و سرمه‌ای است. یکی از ویژگی‌های بارز این قالی‌ها استفاده از رنگ‌های ملایم و اصطلاحاً “خاکستری‌وار” است که به آن‌ها حالتی منحصر‌به‌فرد و لطیف می‌بخشد.

رنگ‌های اصلی:

کرم، بژ، قهوه‌ای روشن، قهوه‌ای، قهوه‌ای تیره، زرشکی، سرمه‌ای، آبی نفتی، آبی لاجوردی، آبی فیروزه‌ای، قرمز لاکی، طوسی فیل‌مانند.

رنگ‌های فرعی:

یشمی، ارغوانی، سبز، صورتی.

یکی از ویژگی‌های خاص قالی نایین، استفاده از حاشیه بژرنگ است. در مواردی که حاشیه بژ باشد، رنگ زمینه و متن غالب فرش معمولاً کرم، قرمز یا گاهی سرمه‌ای خواهد بود.

رنگ‌های خنثی و خاکی فرش‌های دستباف نائین الهام‌گرفته از طبیعت کویر مرکزی ایران، غبار موجود در هوا و رنگ چهره ساکنان این منطقه است. این رنگ، نماد پاکی، آرامش، عرفان و نوعی حس نوستالژیک است که در ادبیات نیز به آن اشاره شده است:

“آنگاه که رنگ، اسیر بی‌رنگی شد، موسی در مقام مبارزه، موسی شد.”

یا به‌عنوان نمادی از گرایش‌های معنوی و زوال مادیات دنیوی:

“عشق‌هایی که رنگی‌اند، عاقبت بی‌رنگی‌اند.”

طرح‌ها و نقوش قالی نائین

قالی‌های نایین با نقوش کلاسیک و ویژگی‌های بصری منحصربه‌فرد خود، از سوی معماران داخلی به‌عنوان یکی از هماهنگ‌ترین انتخاب‌ها برای طراحی فضاهای کلاسیک شناخته می‌شوند. به همین دلیل، این قالی‌ها به‌طور گسترده در بسیاری از فضاهای رسمی و مجلل، از جمله سالن‌های دولتی، منازل خصوصی، هتل‌ها و حتی کاخ‌های مختلف در سراسر جهان مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

طرح‌های رایج در قالی نائین

نقوش به‌کاررفته در قالی‌های نایین شامل الگوهای کلاسیک متنوعی است که ترکیبی از موتیف‌های سنتی ایرانی را در بر می‌گیرد. برخی از مهم‌ترین طرح‌های قالی نایین عبارتند از:

– شاه‌عباسی
– ترنج
– افشان (با ترکیب نقوش ختایی و اسلیمی)
– گنبدی
– حاج‌خانم
– طرح درختی
– قابی
– محرمات
– محرابی
– طرح‌های باندی (از جمله “باندی گوزن” و “باندی بازو”)
– واغریه
– افشان
– کمی‌گر و گیره‌ای
– طرح‌های تاریخی و ترکیبی

نوآوری در نقوش قالی نایین

با افزایش تقاضا برای تنوع در طراحی، تولیدکنندگان قالی نایین تغییراتی را در سبک‌های سنتی اعمال کرده‌اند. یکی از این تغییرات، استفاده از نقوش گل، به‌ویژه گل‌های سبک اروپایی، در زمینه قالی است.

علاوه بر این، در دو دهه اخیر، طراحی قالی‌هایی با اشکال متنوع مانند مستطیلی، دایره‌ای، شش‌ضلعی، هشت‌ضلعی و مربعی از جمله نوآوری‌هایی بوده که به این صنعت اضافه شده است و به جذابیت بصری قالی‌های نایین افزوده است.

بافت و ویژگی‌های قالی نایین

قالی‌های نایین که در بازارهای جهانی شهرت زیادی دارند، به دلیل کیفیت بی‌نظیر بافت خود شناخته می‌شوند. این قالی‌های زیبا تقاضای بالایی در سراسر جهان دارند. پشم مورد استفاده در قالی‌های نایین، بسیار لطیف و از نوعی خاص به نام “کرک” است. چله و پود این قالی‌ها از پنبه‌ای به نام “چارلا” ساخته می‌شود که یکی از ویژگی‌های متمایز در قالی‌بافی نایین محسوب می‌شود.

مشخصات تار و پود در قالی نایین

نخ چارلا در قالی‌های نایین در انواع چهارلا، شش‌لا و نه‌لا تولید می‌شود و از نخ پنبه‌ای شماره ۲۰ استفاده می‌شود. فارغ از اینکه نخ‌ها دارای سه لا یا بیشتر باشند، آن‌ها را برای افزایش دوام، در آب خیسانده و آماده می‌کنند.

تکنیک بافت و گره در قالی نایین

تکنیک بافت قالی‌های پرچگالی بر روی تارهای ظریف پنبه‌ای چارلا، از نظر متخصصان قالی‌بافی بسیار پیچیده و چالش‌برانگیز است. قالی‌های نایین از نظر تراکم گره و تکنیک‌های بافت تنوع بالایی دارند و به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند:
– نایین ۹ لا
– نایین ۶ لا
– نایین ۴ لا

ظرافت قالی‌های نایین بر اساس تعداد گره‌ها در تار چارلا مشخص می‌شود و معمولاً در بازه‌های زیر قرار می‌گیرد:

– نایین ۹ لا: تراکم گره بین ۳۶۰۰ تا ۴۷۰۰ گره در دسی‌متر مربع (۲۳۵ تا ۳۰۰ گره در اینچ مربع) معادل ۴۰ تا ۴۵ رج
– نایین ۶ لا: تراکم گره بین ۸۴۰۰ تا ۱۱۵۰۰ گره در دسی‌متر مربع (۵۳۰ تا ۷۱۵ گره در اینچ مربع) معادل ۶۰ تا ۷۰ رج
– نایین ۴ لا و ۳ لا: تراکم گره می‌تواند به ۴۰,۰۰۰ گره در دسی‌متر مربع (۲۵۰۰ گره در اینچ مربع) معادل ۸۰ تا ۱۲۰ رج برسد.

در قالی‌های نایین از گره فارسی نامتقارن استفاده می‌شود. پس از گره‌زدن، دو پود پنبه‌ای از زیر و روی تارهای چارلا عبور داده می‌شود که به استحکام قالی می‌افزاید.

ساختار قالی‌های نایین

قالی‌های نایین معمولاً در دو سبک مختلف بافته می‌شوند:
1. قالی ۶ لا با یک پود نازک (معروف به قالی‌های ظریف)
2. قالی ۹ لا با دو پود ضخیم‌تر (معروف به قالی‌های مقاوم)

در حال حاضر، حدود ۸۰ درصد از تولیدات قالی نایین در گروه قالی‌های ۹ لا قرار دارند.

طراحان برجسته قالی نایین

برخی از مهم‌ترین طراحان و بافندگان قالی نایین عبارتند از:
– ولی‌الله شریفی
– رضا یوسف‌پور
– حاج حسن تهرانی
– جهان مفیدی
– علی محمودیان

ویژگی‌های کلیدی قالی نایین

1. استفاده از طیف‌های رنگی خاکستری هماهنگ، به‌ویژه خاکستری‌های سرد و تلخ.
2. طرح‌های گرد ترنج‌دار.
3. استفاده از رنگ‌های ملایم در متن قالی و رنگ‌های تیره‌تر مانند سرمه‌ای و قهوه‌ای در حاشیه.
4. بهره‌گیری از نقوش اسلیمی و گل‌های ظریف در طراحی.
5. استفاده از سبک قالیبافی اصیل ایرانی (تک‌پوده، چله‌ی پنبه‌ای، شیرازه متصل).
6. نخ‌های چارلای نایین از پنبه بوده و پرز آن‌ها ترکیبی از پشم کرک و ابریشم است.
7. یکی از معیارهای خرید و فروش قالی نایین، تعداد نخ‌های تار است.
8. تأثیرپذیری از قالی‌های اصفهان و ترکیب آن با سادگی و اصالت.
9. عدم استفاده گسترده از نقوش حیوانی و انسانی در طرح‌ها.
10. ترکیب نقوش مختلف با الگوهای متنوع.
11. طرح‌های غالب شامل ترنج‌لاچک، قابی، گل‌گلدانی، درختی، جُشغانی، کمی‌گر، گیره‌ای و نقوش معماری اسلامی است.

خرید قالی نایین از کارپتن راگز

فروشگاه معتبر کارپتن راگز یکی از برترین عرضه‌کنندگان فرش های باکیفیت نایین در سراسر اروپا است. با سال‌ها تجربه در این صنعت، این فروشگاه به مشتریان خود این امکان را می‌دهد تا هنر اصیل قالیبافی ایران را در خانه‌های خود داشته باشند.

ویژگی‌های فروشگاه کارپتن راگز:

– ارائه مجموعه‌ای بی‌نظیر از فرش های دستباف ایرانی با طراحی‌های متنوع.
– استفاده از مواد اولیه باکیفیت بالا در تمام محصولات.
– تضمین تطابق هر قالی با سلیقه و نیاز مشتریان.
– هدف اصلی این فروشگاه، معرفی هنر قالیبافی دستباف ایران و عرضه آن به مشتریان ارزشمند در آلمان و سراسر اروپا است.