فرش ملایر

فرش‌های دستباف ملایر، با توجه به شهرت جهانی و کیفیت بالای خود، برخی از معروف‌ترین و گران‌بهاترین آثار فرش‌های ایرانی را به خود اختصاص داده‌اند. این فرش‌ها نه تنها در ایران بلکه در موزه‌ها و کلکسیون‌های بین‌المللی نیز حضور دارند و به عنوان آثار هنری و فرهنگی ارزشمند شناخته می‌شوند. در ادامه، به معرفی مشهورترین فرش‌های موزه‌ای و معروف دستباف ملایر می‌پردازیم.

موقعیت جغرافیایی شهر همدان

شهرستان ملایر واقع در استان همدان حدود ۴۰۰ کیلومتری جنوب غربی تهران قرار دارد . هم چنین استان مرکزی در شرق و در جنوب آن استان لرستان قرار دارد. شهر ملایر در گذشته دولت آباد نام داشت و تا قبل از حکومت قاجاریه وجود نداشته است و تاریخ طولانی ندارد. این شهر در ۱۲۲۴ قمری بنا نهاده شد از روستاهای معروف و تاریخی ملایر گوراب (جوراب)، و روستای تجر (طجر) میتوان نام برد تپه های تاریخی نوشیجان (منسوب به ماد) ده چانه ،تپه امیر الامرا، حسین آباد شاملو، تپه چغانی، تپه اونوج ، تپه کوه یا تپه قلاع و تپه میش نیز متعلق به این منطقه تاریخی میباشند.

سیمای قالیبافی شهری ملایر و برخی روستاها شباهت بسیار به قالی بافی حوزه ساروق و اراک دارد. علت این امر شروع قالی بافی در این شهر جدید التاسیس همزمان با شروع قالیبافی در شهر اراک بوده است بدین معنی که به هنگام ایجاد شهر برخی از صنعت گران و هنرمندان مختلف را از سایر شهرستانها به اراک و ملایر آوردند.

شهر امروزی ملایر و تنها یک دهستان به نام ملایر وجود داشته است. قبلا قسمت عمده حوزه فعلی این شهر توابع شهرستان همدان و بخشی جزء تویسرکان و بخشی نیز پیوسته به نهاوند و بروجرد بوده است. در روستاهای ،تجر ،جوزان، نوشیجان، پاییزان، علمدار ،طایمه ،جوکار، حسین آباد ، شاملو ،مهدی ،آباد ،داویجانی ،حمزه لو علیا و سفلی، گوریجان و گلپرآباد ، قالی و قالیچه هایی بافته میشود که به نقوش ساروق و همدان نزدیک است ملایر از جمله مراکز مهم قالی بافی در سبک روستایی ایران بوده است که در دهه های اخیر تحولات زیادی را در خود دیده است. ملایر در اصل مرکز عمده عرضه و تولید قالیهای لری در غرب ایران بوده است. اما متاسفانه از آثار آن چیزی به این زمان نرسیده .است مراکز عمده فرش بافی حومه ملایر به دو گروه تقسیم میشوند:

گروه اول روستاهای شمال ملایر نظیر حسین آباد ، ازندریان کسب و ننج این مناطق هنوز هم به شیوه قدیم و روستایی ملایر به تولید اشتغال دارند اما کیفیت و طرح و رنگ آنها به شدت تنزل یافته است بافت تک پود از معدود یادگارهای باقی مانده از فرش قدیمی این مناطق است. همچنین طرح ماهی درهم و چهار چنگ نیز یادگارهایی از آن زمان می باشند که البته با نسخه های اصیل تفاوت های بسیاری دارند.

گروه دوم روستاهای شرق و جنوب شرقی ملایر هستند مانند منطقه جوزان که هم مانند منطقه همدان به طور عمده قالی هایی به شیوه شهری باف بوده است و دو پوده و لول بافت هستند. از مهمترین مراکز قالی بافی ملایر روستاهای حسین آباد ،جوزان ، مانیران ،میشن ، پری، توسک سفلی و علیا ،زنگنه، طایمه و بیغیش هستند

رنگ و رنگرزی

رنگ های قالی ملایر اغلب سرمه ای قرمز و طیفهای کرم است و قرمز و آبی تیره و زرد کم رنگ به صورت رنگهای غالب در قالیهای این ناحیه دیده میشوند. در ملایر از رنگهای طبیعی و شیمیایی موجود در بازار برای رنگرزی پشم و پنبه استفاده میکنند. بخشی از قالیهای ملایر که در نزدیکی شهر همدان بافته میشود از قالیهای شهر همدان و آنچه در روستاهای نزدیک به ساروق بافته میشود از قالی ساروق تاثیر می پذیرد به سبب مناسب بودن آب ملایر رنگ قالی این ناحیه بسیار خوب و درخشان است.

در جوزان تولید قالیهایی ظریف و محکم با رنگهای شاد و زیبا را در منطقه میتوان مشاهده کرد روستاهای کسب و ننج تولید کننده قالیهای بزرگ هستند ولی این قالیها متاسفانه به تولید قالیهای خوب به علت استفاده بیش از حد از رنگ قرمز و نبود دقت در وضوح و روشنی سیمایی مغشوش دارند( ادواردز ، ۱۳۵۲، ص ۱۱۷).

طرح و نقش

طرحها و نقشهای قالیهای منطقه ملایر و روستاهای تابع آن از تنوع بالایی برخوردار هستند. از مشهورترین نقشه های قدیم و امروزه ملایر میتوان به نقش پیچ جوزان اشاره کرد. در سال های اخیر نقش مشهور گل سرخی که متأثر از نقشهای گلسرخی بیجار است به شدت، نقشه های این منطقه را تحت تأثیر قرار داده است هم اکنون در کنار نقش گل سرخی نقش ماهی هم استفاده میشود درطرحهای لچک و ترنج نقش گل شاه عباسی و گل فرنگ در دهه های اخیر در فرش ملایر راه یافته است طرح و نقشه فرشهای ناحیه ملایر علاوه بر طرح های مانند لچک و ترنج و افشان اغلب از نقشه های ماهی شکارگاه گلدانی لیلی و مجنون و نقش مایه های شکوفه دار ریز و درشت جوزانی تکراری است.

بافت و اندازه

قالیهای بافته شده منطقه ملایر در حالت کلی دارای چله کشی به سبک ترکی و با گره ،متقارن بافته میشوند و سنت شیرازه زدن همزمان با بافت رایج است اما بخش ساده بافی و با گلیم بافی به سبک فارسی بافته میشود در این منطقه قالیها اغلب در ابعاد کوچک نظیر قالیچه ذرع و نیم و دو ذرع در حال تولید هستند.

قالیهای حسین آباد اغلب در اندازه های ذرع، نیم و دو ذرعی و همچنین کناره که در این منطقه نسبت به سایر تولیدات رایج است، و اغلب با بافت متوسط به بازار عرضه میشوند متن این فرشها اغلب به رنگ قرمز درخشان و در حاشیه پهن آن به رنگ سفید عاجی است . تراکم بافتی قالیهای ملایر و مناطق توابع در گذشته بین ۲۰ و حداکثر ۳۰ رج بوده است و در حال حاضر تا رجشمار ۴۰ نیز قالیها تولید میشوند پشم برای پرز و پنبه برای تار و پود عمده مواد اولیه در تولیدات قالیهای این منطقه است

امروزه در روستای جوزان قالیهای زیبای گذشته اغلب تبدیل به پشتی های کوچک و در نهایت ذرع و نیم شده اند و قالیچه های بوته ای طایمه را به ندرت میتوان یافت برجسته بافی در قالیهای این ناحیه به ویژه جوزان رواج دارد در جوزان و مانیران و پیشین بهترین فرش ناحیه که دو پود و ظریف است با گره متقارن بافته میشود ، در منطقه شمالی و شرقی ملایر مانند حسین آباد و جوکار بیشتر قالیهای تک پوده و با گره ترکی و در سبک هندسی با طرحهای هراتی و ایلیاتی که از نقشهای کردی و قفقاز نشأت میگیرد بافته میشوند در حالی که بافنده های مناطق جنوبی ملایر سنتهای بافندگی مناطق فارسی زبان از جمله به کارگیری گره نامتقارن و کاربرد دو نخ پود و نقشه های متداول در فراهان و ساروق را پیروی میکنند ،
در میان مراکز بافندگی جنوب ملایر روستاهای جوزان ،علمدار، میشن، مانیران شهرت بیشتری دارند تولیدات این منطقه اغلب دو پود و ریز بافت تر هستند بافت قالیهای تصویری با نام شاپوری در روستاهای جوزان و مانیران تحت تاثیر قالیهای ساروق در منطقه رواج داشته است.

قالیهای مناطقی نظیر جوزان طایمه و کسب و ننج تا مدتها بعد نیز تا حدود زیادی توانست شهرت و اعتبار قالی بافی منطقه را به خوبی حفظ کند ، در دهه های اخیر با از بین رفتن شرکتهای خارجی عمده قالی بافی ملایر به روستاها منتقل گردید. ۸۰ درصد قالی بافان ملایر در روستاهایی زندگی میکنند و در برخی از آنها از گذشته قالی بافی وجود داشته است از نظر بافت یکی از بهترین فرشها متعلق به روستای گوریجانی است. همچنین قالیهای ریز بافت تجارتی متعلق به روستاهای داویجانی حمزه لو علیا و سفلی است.

فرش ملایر با طرح “بته جقه”

فرش‌های ملایر با طرح بته جقه یکی از معروف‌ترین و پرطرفدارترین فرش‌های ایرانی هستند که به دلیل طراحی زیبا و ظرافت در بافت، در موزه‌ها و کلکسیون‌های مختلف دنیا موجودند. این فرش‌ها از پشم طبیعی بافته می‌شوند و دارای رنگ‌های طبیعی و گرم مانند قرمز، نارنجی و سبز هستند.

طرح بته جقه که به صورت مکرر در سراسر فرش قرار دارد، به طور خاص در فرش‌های ملایر جلوه‌ای خاص پیدا کرده و توجه علاقه‌مندان به هنر فرش را جلب کرده است.

فرش ملایر با طرح “گل و بوته”

فرش‌های ملایر با طرح گل و بوته نیز جزء آثار مشهور و موزه‌ای این منطقه به حساب می‌آیند. این فرش‌ها معمولاً دارای طرح‌های پیچیده‌ای از گل‌های بزرگ و کوچک هستند که با دقت و ظرافت در کنار هم قرار گرفته‌اند.

در برخی از این فرش‌ها، طرح‌های گل‌های خاص ایرانی مانند گل نرگس، لاله و سرخس مشاهده می‌شود که با رنگ‌های گرم و طبیعی به صورت هنرمندانه‌ای بافته شده است. این فرش‌ها در موزه‌های مختلف دنیا، از جمله موزه‌های اروپا و آمریکا، به نمایش گذاشته شده‌اند.

فرش ملایر با طرح “حاشیه‌های هندسی”

یکی از فرش‌های معروف ملایر که در موزه‌های جهان نگهداری می‌شود، فرش‌هایی است که در آن‌ها از طرح‌های هندسی خاص در حاشیه‌ها استفاده شده است. این فرش‌ها معمولاً از نخ‌های پشمی بافته می‌شوند و رنگ‌های طبیعی مانند قرمز، آبی، و زرد در آن‌ها به کار رفته است.

طراحی هندسی که شامل مستطیل‌ها، مربع‌ها و لوزی‌ها می‌شود، در کنار نقش‌های گل و بته به شکلی خلاقانه قرار گرفته است. این نوع فرش‌ها معمولاً برای نمایش در موزه‌ها و گالری‌ها به دلیل ظرافت بالا و پیچیدگی طراحی‌شان انتخاب می‌شوند.

فرش‌های ملایر با طرح‌های ایلی و عشایری

در کنار فرش‌های پیچیده و هنری، فرش‌های ملایر با طرح‌های ساده‌تر و عشایری نیز وجود دارند که در برخی از موزه‌ها به نمایش گذاشته می‌شوند. این فرش‌ها معمولاً به صورت روستایی بافته می‌شوند و از طرح‌های ساده‌ای همچون خطوط مورب، لوزی‌ها و مثلث‌ها استفاده می‌کنند. این فرش‌ها عمدتاً به دلیل اصالت و سادگی خود در موزه‌ها مورد توجه قرار می‌گیرند و نمادی از زندگی ایلی و عشایری مردم منطقه هستند.

فرش ملایر با طرح‌های اسلیمی

طرح‌های اسلیمی نیز در برخی از فرش‌های ملایر به کار می‌روند. در این فرش‌ها، طرح‌های پیچیده و نرم از پیچ و تاب‌های گیاهی دیده می‌شود که به صورت مداوم در سراسر فرش تکرار می‌شوند. این فرش‌ها به دلیل ویژگی‌های خاص خود در طراحی و رنگ‌بندی معمولاً در موزه‌ها نگهداری می‌شوند

فرش‌های ملایر در موزه‌ها

بسیاری از فرش‌های دستباف ملایر در موزه‌های معتبر جهان مانند موزه هنر متروپولیتن نیویورک، موزه بریتانیا، و موزه‌های کشورهای اروپایی و آسیایی به نمایش گذاشته شده‌اند. این فرش‌ها به عنوان نمونه‌های برجسته‌ای از هنر فرش بافی ایرانی شناخته می‌شوند و در این موزه‌ها، علاوه بر نمایش زیبایی‌های بصری، تاریخچه و سنت‌های منطقه ملایر در ساخت این فرش‌ها نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.

نوع بافت فرش‌های دستباف ملایر

فرش‌های ملایر به طور کلی با دارهای عمودی (چوبی) بافته می‌شوند که این روش بافت در بیشتر فرش‌های دستباف ایرانی رایج است. در این فرش‌ها، گره‌ها به روش گره فارسی یا گره ترکی (تخت) زده می‌شوند که تفاوت‌های جزئی در نحوه بافت دارند.

جنس نخ فرش‌های ملایر

• پشم طبیعی: عمده‌ترین ماده استفاده‌شده در بافت فرش‌های ملایر پشم طبیعی است که از گوسفندان محلی تهیه می‌شود. این پشم معمولاً به‌صورت طبیعی رنگ می‌شود و فرش‌هایی با رنگ‌های گرم و طبیعی (قرمز، قهوه‌ای، سبز، آبی و زرد) ایجاد می‌کند.

• ابریشم: در برخی از فرش‌های ملایر، از ابریشم به‌عنوان نخ‌های تزئینی استفاده می‌شود که این فرش‌ها درخشندگی بیشتری دارند و از کیفیت بالاتری برخوردارند.

تراکم گره‌ها

تراکم گره‌ها در فرش‌های دستباف ملایر معمولاً بالا است. این تراکم بالا باعث می‌شود که فرش‌ها نرم، با دوام و مقاوم باشند. تراکم گره‌ها بسته به نوع فرش می‌تواند متفاوت باشد:
• در فرش‌های معمولی، تراکم گره‌ها معمولاً بین 200 تا 400 گره در هر متر مربع است.
• در فرش‌های باکیفیت و لوکس، این عدد می‌تواند به 600 تا 800 گره در هر متر مربع برسد.

ویژگی‌های خاص دیگر در بافت فرش‌های ملایر

• بافت فشرده و محکم: فرش‌های ملایر معمولاً دارای بافت فشرده و محکم هستند که این ویژگی باعث می‌شود فرش‌ها عمر طولانی‌تری داشته باشند و برای استفاده در فضاهای پر تردد مناسب باشند.

• نخ‌های رنگی و طبیعی: در فرش‌های ملایر معمولاً نخ‌ها از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شوند که با ترکیب پشم و رنگ‌های گیاهی به ایجاد طرح‌ها و رنگ‌های زیبا کمک می‌کند.

فرش‌های دستباف ملایر به دلیل نوع بافت خاص، جنس نخ با کیفیت، و اندازه‌های متنوع، برای مصارف مختلف مناسب هستند. این فرش‌ها معمولاً با گره‌های فارسی و گره‌های ترکی بافته می‌شوند و به دلیل تراکم بالای گره‌ها و بافت محکم، طول عمر بالایی دارند. اندازه‌های فرش‌های ملایر نیز از فرش‌های بزرگ برای پوشش‌های زمین تا فرش‌های کوچک و سجاده‌ای متغیر است، که آن‌ها را برای فضاهای مختلف مناسب می‌سازد.

فرش ننج

فرش‌های ننج نوعی فرش دستباف سنتی از منطقه‌ای در اطراف ملایر در استان همدان ایران هستند. این فرش‌ها به‌خاطر کیفیت، نقوش و طراحی‌های منحصر به‌فرد خود شهرت دارند. اصطلاح “ننج” اغلب برای اشاره به منطقه‌ای که این فرش‌ها در آن تولید می‌شوند و همچنین به سبک فرش‌ها به‌کار می‌رود.

ویژگی‌های فرش‌های دستباف ننج ملایر

فرش‌های ننج ملایر به‌طور عمده از پشم طبیعی بافته می‌شوند که در برخی از موارد از ابریشم هم استفاده می‌شود. این فرش‌ها معمولاً با دارهای عمودی بافته می‌شوند و دارای گره‌های فارسی هستند. این فرش‌ها عمدتاً با رنگ‌های طبیعی تولید می‌شوند که از گیاهان و مواد معدنی استخراج شده‌اند. برخی از این فرش‌ها با توجه به کیفیت بافت و طراحی‌های خاص، به بازارهای ین‌المللی صادر می‌شوند.

موتیف‌ها و معانی در فرش‌های ننج ملایر

فرش‌های ننج ملایر به‌طور عمده از طرح‌ها و موتیف‌هایی استفاده می‌کنند که ریشه در تاریخ، فرهنگ، و سنت‌های منطقه‌ای دارند. این موتیف‌ها نه تنها جنبه زیبایی دارند بلکه در بسیاری از موارد حاوی معانی و نمادهایی هستند که در طول زمان به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی منطقه ملایر شناخته شده‌اند.

موتیف‌های هندسی

یکی از ویژگی‌های بارز در فرش‌های ننج ملایر استفاده از طرح‌های هندسی است. این موتیف‌ها می‌توانند شامل دایره‌ها، مربع‌ها، لوزی‌ها، مثلث‌ها و دیگر اشکال هندسی باشند. این طرح‌ها اغلب به صورت تکراری و در داخل یک قاب هندسی مرتب چیده می‌شوند. این موتیف‌ها نشان‌دهنده نظم و هماهنگی در طبیعت و زندگی انسان‌ها هستند و به‌طور کلی، نمادی از تعادل و یکپارچگی در جهان هستند.

موتیف‌های گل و بته

طرح‌های گل و بته یکی از رایج‌ترین موتیف‌ها در فرش‌های ننج ملایر هستند. این طرح‌ها معمولاً شامل گل‌های پیچیده و برگ‌ها و شاخه‌ها هستند که به صورت یکپارچه در سراسر فرش قرار می‌گیرند. این موتیف‌ها اغلب به‌عنوان نمادهایی از رشد و زندگی شناخته می‌شوند و به معنای پیوستگی انسان با طبیعت و نیروهای طبیعی هستند. طرح‌های گل و بته در فرش‌های ننج ملایر به‌طور خاص با استفاده از رنگ‌های زنده و طبیعی مانند قرمز، سبز و زرد درخشندگی خاصی پیدا می‌کنند.

موتیف‌های ایلی و عشایری

بافت‌های ننج ملایر بسیاری از طرح‌های ایلی و فرش عشایری را در خود جای داده‌اند. این طرح‌ها معمولاً از نقش‌های ساده‌تر و با الهام از زندگی روزمره عشایری و روستایی هستند. این موتیف‌ها به‌ویژه در فرش‌های کوچکتر و گلیم‌ها مشاهده می‌شوند و نمادی از زندگی ساده و متصل به طبیعت هستند.

رنگ‌ها و معانی آنها در فرش‌های ننج ملایر

رنگ‌ها در فرش‌های ننج نقش مهمی ایفا می‌کنند و هر رنگ معنای خاصی دارد:

• قرمز: نماد شجاعت، عشق و زندگی است.
• آبی: نماد آرامش، الهام و امنیت است.
• سبز: نماد رشد، طبیعت و خوشبختی است.
• زرد: نماد خرمی، روشنایی و سعادت است.
• سفید و کرم: نماد پاکیزگی و معنویت است.

فرش‌های دستباف ننج ملایر یکی از مهم‌ترین شاخه‌های هنر فرش‌بافی در ایران هستند. این فرش‌ها با استفاده از طرح‌های هندسی، گل و بته و موتیف‌های ایلی و مذهبی، نمایانگر تاریخ، فرهنگ و طبیعت منطقه ملایر هستند. رنگ‌های طبیعی و طراحی‌های منحصر به فرد این فرش‌ها باعث شده تا فرش‌های ننج ملایر در داخل و خارج از ایران شناخته شوند و مورد توجه بسیاری از علاقه‌مندان به هنرهای دستی و فرش‌های ایرانی قرار گیرند.

طراحی‌ها و الگوها در فرش‌های ننج

طراحی‌های فرش‌های ننج اغلب از طبیعت، سنت‌های محلی و هنر اسلامی الهام گرفته‌اند. برخی ویژگی‌های رایج عبارتند از:

• الگوهای گلدار و هندسی: فرش‌های ننج معمولاً از موتیف‌های گلدار مانند گل‌ها، شاخه‌ها و برگ‌ها استفاده می‌کنند که در بسیاری از سبک‌های فرش ایرانی معمول هستند. الگوهای هندسی نیز به‌طور مکرر به‌ویژه در طراحی‌های حاشیه‌ای به‌کار می‌روند. این طراحی‌ها پیچیده بوده و معمولاً متوازن هستند تا هماهنگی و جریان را ایجاد کنند.

• مدال‌ها و الگوهای مرکزی: بسیاری از فرش‌های ننج دارای طراحی مدال مرکزی هستند که اغلب با دیگر موتیف‌های گلدار یا هندسی احاطه می‌شود. مدال مرکزی یکی از ویژگی‌های مهم در بسیاری از فرش‌های ایرانی است که نماد اتحاد و هماهنگی طراحی است.

• حاشیه‌ها: حاشیه‌های فرش‌های ننج معمولاً پیچیده‌تر از بخش مرکزی هستند و با الگوهای تکراری از موتیف‌های کوچکتر مانند گل‌ها، اشکال هندسی و عربسک‌ها تزئین می‌شوند. حاشیه‌ها معمولاً هنر سنتی ایرانی را بازتاب می‌دهند.

• موتیف‌های نمادین: برخی از طراحی‌ها معانی نمادین دارند. برای مثال:

1. درخت زندگی: نمایانگر ارتباط بین آسمان و زمین است.
2. حیوانات و پرندگان: برخی از فرش‌های ننج دارای حیوانات یا پرندگان استایلیزه هستند که در هنر فولکلور ایرانی رایج است.
3. خطاطی و نمادهای مذهبی: در برخی موارد ممکن است خطاطی اسلامی یا نمادهایی مرتبط با معانی مذهبی در طراحی‌ها دیده شود.

ویژگی‌های متمایز فرش‌های ننج

برخی ویژگی‌های خاص که فرش‌های ننج را از دیگر سبک‌های فرش ایرانی متمایز می‌کند عبارتند از:

• چگالی بالای گره: فرش‌های ننج به‌خاطر چگالی بالای گره‌ها شناخته شده‌اند که به آن‌ها بافتی دقیق‌تر می‌دهد و طراحی‌ها را واضح‌تر و دقیق‌تر می‌کند.

• هنری سنتی: فرش‌های ننج توسط هنرمندان ماهر بافته می‌شوند که هنر خود را از نسل‌های گذشته به ارث برده‌اند. طراحی‌ها به‌طور دقیق و با دانش عمیق از تاریخ و فرهنگ منطقه اجرا می‌شوند.

• دوام و کیفیت: مانند بسیاری از فرش‌های دستباف ایرانی، فرش‌های ننج به‌خاطر طول عمر بالا و توانایی مقابله با استفاده سنگین شناخته می‌شوند که آن‌ها را برای استفاده‌های تزئینی و کاربردی ایده‌آل می‌سازد.

فرش‌های ننج در بازار جهانی

اگرچه فرش‌های ننج به اندازه سبک‌های معروف فرش ایرانی مانند فرش‌های تبریز، فرش کاشان یا فرش اصفهان در سطح جهانی شناخته شده نیستند، اما در بازار جهانی به‌خاطر کیفیت، طراحی‌های پیچیده و تکنیک هنری خود بسیار مورد توجه قرار دارند. این فرش‌ها اغلب توسط مجموعه‌داران فرش‌های ایرانی به‌دنبال می‌شوند و به‌عنوان یک جایگزین مقرون به صرفه برای سبک‌های بزرگ‌تر و گران‌تر فرش‌های ایرانی شناخته می‌شوند.